‘युनो’ने यंदाचं वर्ष हे आंतरराष्ट्रीय कौटुंबिक शेतीचं वर्ष (फॅमिली फार्मिग इयर) म्हणून जाहीर केलं आहे. भारतासारख्या कृषिप्रधान देशाला कौटुंबिक शेती ही संकल्पना अजिबात नवीन नाही. इथं शतकानुशतकं गावागावांमध्ये शेतीवरच कुटुंबं पोसत आली आहेत. भारताची अर्थव्यवस्थाच मुळी शेतीवर आधारित आहे. पण शेतमालाला मिळणारा अपुरा हमीभाव, युवापिढीचा याबाबतचा निरुत्साह, शेतीचा नाकापेक्षा मोती जड असा खर्च अशा अनेक कारणांमुळे मूळच्या शेतकरी वर्गाचंही शेतीत राहण्याचं प्रमाण कमी झालं आहे. त्यामुळे देशाची लोकसंख्या व कृषी उत्पादनांचं प्रमाण व्यस्त होऊ शकतं, असा कृषितज्ज्ञांचा आडाखा आहे. अर्थातच, या वाढत्या जनसंख्येला पोट भरण्यासाठी कृषी उत्पादनांची गरज वाढत राहणार. एकीकडे ग्रामीण भागात हे चित्र असताना शहरात मात्र घर-गच्चीवर केल्या जाणा-या शेतीची आवड वाढत चालली आहे. भारतातील शहरी नागरिकांनीही स्वावलंबी होऊन शहरी शेतीच्या संकल्पनेचा स्वत:च्या कुटुंबापुरता फायदा करून घ्यावा असा एक विचार सर्वत्र पसरतो आहे. त्यासाठी अनेक हौशी संस्था शहरी शेतीचं प्रशिक्षणही देत आहेत. घरांमध्ये, आवारात, गच्चीवर इत्यादी ठिकाणी केली जाणारी ही शहरी शेती खरंच फायद्याची आहे का, की नुसताच काही माणसांपुरताच असलेला हा टाइमपास गार्डिनगचा प्रकार आहे याविषयी अनेक मतमतांतरं आहेत. पण फायदे-तोटे सोडल्यास शहरी शेती हा एक निसर्गाच्या जवळ जाण्याचा प्रयत्न असल्याचं दिसून येतं आहे.
शहरी भागातही कौटुंबिक शेतीचं प्रमाण वाढतं आहे, याचं कारण भारतीय माणसाच्या मूळ प्रवृत्तीतच आहे. भारत आज गेल्या कित्येक शतकांपासून शेतीप्रधान देश आहे. तेव्हा शहरी माणसांनी आपल्या कुटुंबापुरतं फळभाज्या वगैरे उत्पादनं घ्यावीत, यात नवल असं काहीच नाही. शेती करणं हे खरं तर सुशिक्षितपणाचं लक्षण आहे, ज्याद्वारे एक शेतकरी केवळ आपल्या कुटुंबाचाच नव्हे तर समाजातील अनेक घटकांचा विचार करत असतो. आपला देश शेतीवर आधारित अर्थकारणातूनच आज इतका पुढे गेला आहे की, आज आपण दुस-या देशांना शेती उत्पादनं निर्यात करतो आहोत. आज देशाची अन्नधान्याची गरज सुमारे २६० दशलक्ष टन इतकी आहे, त्यात जर शहरी भागातून आपापल्या स्तरावर काही मदत होत असेल तर चांगलंच आहे. अन्नाचा पुरवठा लोकसंख्या वाढत जाईल तसा कमी पडत जाईल, तेव्हा कौटुंबिक स्तरावर शेतीउत्पादनं घेतल्यास आपण आपल्या स्वत:च्या अन्नाची गरज पूर्ण करू शकतो. पण शेती करणं हा एक मोठा उद्योग आहे. मोठया प्रमाणावर उत्पादनं घ्यायची इच्छा असेल तर बहुतेक शहरी माणसांना ते शक्य होणार नाही. शेती ही एका माणसाला सांभाळता येण्यासारखी गोष्ट नाही. त्यातले व्याप शहरात करता येण्यासारखे नाहीत. शिवाय पाण्याची, जागेची, खतांची उपलब्धता यासारख्याही अनेक अडचणी येतात. आता शहरी माणसानेही शेती करायची असल्यास गटशेती करावी. ती आर्थिक व इतर बाबींच्या दृष्टीनेही फायद्याची ठरू शकते. आज साक्षर असूनही नोकरी न मिळणारा शहरातला जो तरुणवर्ग आहे, त्यानेही या कौटुंबिक शेती संकल्पनेचा विचार करावा. मुळात गरजा वाढत आहेत तशी शहरी काय किंवा ग्रामीण काय, सगळीकडेच माणसं शेतीकडे पुन्हा वळत आहेत. कितीही औद्योगिक विकास, तंत्रज्ञानात प्रगती झाली तरी आपल्याला आपल्या गरजा ओळखून शेतीबाबत स्वयंपूर्ण व्हावंच लागेल. शहरी माणसानेही अशा लहानशा का होईना, कौटुंबिक शेतीचा विचार केल्यास मोठा बदल होऊ शकतो. – शंकरराव मगर (माजी उपकुलगुरू, बाळासाहेब सावंत कोकण कृषी विद्यापीठ व सदस्य, अॅक्रिडिएशन बोर्ड फॉर अॅग्रीकल्चरल युनिव्हर्सिटीज, इंडिया)
सार्वजनिक आरोग्य राखण्याच्या दृष्टीने हितकारक
शहरी शेतीतून शासनानं इन्सेंटिव्ह मिळवावेत
शहरांमध्ये सर्वात महाग असते जमीन. गरीब आणि मध्यमवर्गाकडे निवासी जागा कमी असते. ते कुटुंबापुरता भाजीपाला लावू शकत नाहीत. श्रीमंतांकडे जागा जास्त असते, पण त्यांना शोभेची झाडं लावायची असतात. हाउसिंग सोसायटय़ांकडे मात्र ब-यापैकी मोकळी जमीन असते. तिथे जलसंधारण, कच-यापासून खत आणि भाजीपाल्याची शेती करायला ब-यापैकी वाव आहे. त्यासाठी सरकारी योजनांची, अनुदानांची वगरे काहीही गरज नाही. महापालिका वा नगरपालिकांनी काही इन्सेंटिव्ह द्यावेत. शहरांतील रस्त्यांवर ब-यापैकी भाजीपाला पिकवता येऊ शकेल. ट्रॅफिक आयलंड्स, रस्तादुभाजक, लहान बागा इथे भाजीपाल्याची लागवड करण्यासाठी गरिबांना सदर जमिनीचे पट्टे द्यावेत. मुंबईत रेल्वेलाइनच्या बाजूला सांडपाण्यावर भाजीपाला घेतला जातो, त्यासाठी रेल्वेची जमीन भाडेपट्टयाने देण्यात येते. सांडपाण्यावर फुलांचं वा शोभेच्या वनस्पतींचं उत्पादन घेण्याची सक्ती करायला हवी. शहरातील कुटुंबांनी शेती करायला प्रोत्साहन द्यायचं असेल, तर इमारत बांधणीचं तंत्रज्ञान आणि इमारतीची रचना, यामध्येच आमूलाग्र बदल करावे लागतील. त्यासाठी धोरणात्मक बदल गरजेचे आहेत. कदाचित कायदे-नियमांमध्येही योग्य ते बदल करावे लागतील. झोपडपट्टीमध्येही अमूक एवढी जागा भाजीपाला लागवडीसाठी राखीव ठेवलेली असल्यास काही इन्सेंटिव्ह द्यायला हवेत. हीच संकल्पना थोडी ताणू या. म्हणजे असं की शेतक-यांनी आपापल्या गावातील (पंचक्रोशी म्हणा) लोकांच्या गरजा भागवण्याला प्राधान्य द्यायचं. म्हणजे अन्नधान्य, डाळी, तेलबियांच्या उत्पादनाला अग्रक्रम द्यायचा. त्यानंतर भाजीपाला, फळं, ऊस, कापूस, परंतु असं झालं तर शहरं कशी तगणार? म्हणूनच शेवटी शहरातली कौटुंबिक शेती व ग्रामीण भागातली एका कुटुंबाने केलेली शेती यात फरक राहणारच. – सुनील तांबे, संपादक-आरएमएल
कौटुंबिक शेतीतून ‘ग्रीन एनर्जी’
शहरी भागातली कौटुंबिक शेती ही खरंच खूप चांगली संकल्पना आहे व तिचा प्रसार होणं गरजेचं आहे. कागदावर अतिशय आकर्षक वाटणा-या या प्रकारात प्रत्यक्षात अडचणी येऊ शकतात. पण त्यामुळे हा विचार बाजूला सारू नये. ग्रामीण भागातील शेतकरी शेती करतो, पण त्याची शेती पारंपरिक ज्ञानावर अवलंबून असते. तो शेती करतो म्हणजे प्रामुख्याने फक्त त्याच्या कुटुंबाच्या उदरनिर्वाहाचाच विचार करतो. पण शहरी सुशिक्षित माणसाकडे बरंच ज्ञान असू शकतं. त्याला उदरनिवार्हासाठी शेती उत्पादनं घेण्याची गरज नसते. तर त्याने अशी उत्पादनं घेताना कुटुंबाला त्यातून मिळू शकणा-या पोषक मूल्यांचा विचार करावा. शहरी शेतीत आवळा, लिंबू, शेवगा, केळी इत्यादी फळंही होऊ शकतात, तसंच आरोग्यासाठी उपकारक अशी इतरही काही कृषी उत्पादनं अगदी थोडया जागेतही होऊ शकतात. शहरात राहून कुटुंबासाठी शेती करायची तर जागा हीच प्रमुख समस्या येते. पण ही समस्या सोडवली तर अनेक प्रकारे या कौटुंबिक शेतीचा फायदा होऊ शकतो. या उत्पादनांतून आपल्याला अनेक पोषक जीवनसत्त्वं घरातल्या घरातच मिळू शकतात. शिवाय घरातलं वाया जाणारं पाणी, कचरा इत्यादी गोष्टींचा वापरही ही छोटीशी शेती करताना केला जाऊ शकतो. शहरातली एक प्रमुख समस्या म्हणजे प्रदूषण व धूळ. ही कमी करण्यासाठीही घरातील शेतीचा खूप उपयोग होऊ शकतो. झाडं धूळ शोषून घेतात व त्यांच्यामुळे हवेतील ऑक्सिजनचं प्रमाणही वाढतं. आपण नेहमी स्वत: या झाडांना पाणी घालावं. यामुळे श्वसनाचे आजार आपोआप कमी होतील. घरातही थंडावा राहतो. त्यामुळे कुटुंबासाठी ही शेती फायदेशीरच ठरते. त्यातून थोडाफार भाजीपाल्याचाही खर्च वाचतो. थोडक्यात आपण या कौटुंबिक शेतीद्वारे घरातच ग्रीन एनर्जी निर्माण करू शकतो व ग्रामीण भागातील शेतक-याला शेतीपासून जे नैसर्गिक फायदे मिळतात, ते शहरी भागातला मनुष्यही मिळवू शकतो. – डॉ. पूजा सावंत, संशोधक-प्राध्यापक, कोकण कृषी विद्यापीठ, दापोली
शहरी शेती कठीणच!
छोटी शेती करायची झाली तरी त्यासाठी जमीन लागते, येणा-या पिकांवर मेहनत लागते, हा प्रयोग मुंबईत कितपत यशस्वी होईल सांगता येत नाही. कारण कोणताही भाजीपाला पिकवायला त्या भाजीपाल्याचं बियाणं किंवा रोप लागतं. मुंबईसारख्या शहरात या भाजीपाल्यांची रोपं किंवा बियाणं कुठे मिळतील हे शोधणं कठीणच. त्यातून भाजीपाल्यावर रोगांचा प्रादुर्भाव जास्त होत असतो. मुंबईसारख्या शहरात ज्या लोकांना शेती किंवा पिकांबद्दल कोणतीच माहिती नसते. त्यातून रोगांचा प्रसार झाला की, त्यावर कोणती कीटकनाशके फवारावीत, हेही लोकांना माहीत नसतं. त्यामुळे आपल्या बाल्कनीत किंवा टेरेसवर छोटया प्रमाणात का होईना भाजीपाला पिकवताना या सगळ्या गोष्टींवर मेहनत घेण्याची तयारी हवी, त्याबद्दल माहिती हवी. तरीही घरच्या घरी भाजीपाला पिकवणं हे तितकंही अशक्य काम नाही. बाल्कनीत चार-पाच कुंडया असल्या तरी आपल्या छोटयाशा घराला दोन-तीन वेळा पुरेल असा भाजीपाला तर आपण नक्कीच पिकवू शकतो. यात प्रामुख्याने टॉमेटो, वांगी, मिरची अशी कमी वेळात येणारी पिकं नक्कीच घेऊ शकतात. शहरात याचा असा फायदा होईल. एकतर स्वत: उगवून मेहनत घेतलेल्या भाजीपाला खाण्याची मजा वेगळी असते. शिवाय आपण आपलं पीक घेण्यासाठी कशाचा वापर केला आहे, त्यावर काय फवारलं आहे हे आपल्याला चांगलं माहीत असतं. आजकाल बाजारात जो भाजीपाला मिळतो, त्यावर मोठया प्रमाणात रसायनं फवारलेली असतात. काही जण तर पिकावर रोगांचा प्रसार होण्याआधी रसायनं फवारून मोकळे होतात, त्यामुळे आरोग्यावर गंभीर दुष्पपरिणाम होतात. त्यामुळे शहरातल्या लोकांनी हा प्रयोग करून बघायला हरकत नाही.– पंडित वासरे पाटील (सदस्य, कृषी विज्ञान केंद्र, जालना)
ग्रीन हाउस गॅसेस कमी करण्याच्या दृष्टीने फायदा
कुटुंबातील सर्व सदस्यांनी मिळून केलेली शेती ही फॅमिली फार्मिगची संकल्पना आहे. २०१४ चं हे वर्ष ‘लहान शेतक-यांचं’ वर्ष म्हणून साजरं करण्यात येणार आहे. फॅमिली फार्मिग ही संकल्पना जरी आंतरराष्ट्रीय असली तरी भारतातही ती हळूहळू रुजू लागली आहे. शक्यतो लहान शेतकरी फॅमिली फार्मिगकडे वळू लागला आहे. त्याचं कारण म्हणजे शेतकरी व्यावसायिक शेतीकडे मोठया प्रमाणात वळले आहेत. व्यावसायिक शेतीमध्ये उत्पन्न किंवा पोषक पिक असा पर्याय समोर उभा राहतो. त्यामुळे या शेतीत एकाच प्रकारचं अन्न उगवण्याकडे जास्त भर दिला जातो, तर फॅमिली फार्मिग करणारा लहान शेतकरी जैवविविधतेस प्रोत्साहन देऊ लागला आहे. हा लहान शेतकरी जमिनीला पोषक असं पिक घेत असतो. शेतीला आणि मातीला सुपिकता पुरवण्याचं काम हा शेतकरी करत असतो. शहरी भागातील लहान शेतक-यांकडून केल्या जाणा-या शेतीचा सर्वात मोठा फायदा असा होईल की, त्यामुळे ग्रीन हाउस गॅसेस कमी होतील. या शेतीमुळे इतके फायदे होत असल्यानेच ही शेती करणा-या शेतक-यांना भांडवल आणि साधनसंपत्ती पुरवली पाहिजे. शिवाय शहरात राहणारे लोक जे फॅमिली फार्मिगकडे वळले आहेत, त्यांनी त्यांचे प्रयत्न तसेच चालू ठेवले पाहिजेत. शहराकडील लोक शक्यतो गच्चीत किंवा बागेत अशाप्रकारची शेती करतात. त्यात खत म्हणून वाया गेलेल्या अन्नाचा वापर केला जातो. अशा प्रकारे ही शेती पर्यावरण पूरक देखील ठरेल.- बुधाजीराव मुळीक (ज्येष्ठ कृषितज्ज्ञ)
सेंद्रिय खताचं लोण पसरायला हवं.
सेंद्रीय शेतीद्वारे ‘अन्न सुरक्षा’ ही प्रत्येकाचीच जबाबदारी
स्वत:च्या घरातील गरजा भागवण्यापुरती लागवड करून जे शिल्लक राहील, त्या कृषी उत्पादनाची विक्री करणं, या पद्धतीच्या कौटुंबिक शेतीत संपूर्ण कुटुंब सहभागी होऊ शकतं, तर व्यावसायिक शेतीत निव्वळ विक्री या उद्देशानं एकाच प्रकारचं पीक घेतलं जातं. शेतीचे हे दोन्ही प्रकार ‘फॅमिली फार्मिग (कौटुंबिक शेती)’ या संकल्पनेत येतात. प्रगत राष्ट्रांमध्ये ‘वीकेंड फार्म्स’ ही संकल्पना मोठया प्रमाणात प्रचलित आहे. भारतात किंवा मुंबईसारख्या जागेची कमतरता असलेल्या शहरातही हे करणं शक्य आहे. आपण आपल्या गरजांपुरती छोटी पिकं नक्कीच घेऊ शकतो. मी अशी चार-पाच कुटुंबं बघितली आहेत, ज्यांनी घरातल्या खिडकीला जोडलेल्या बॉक्स ग्रीलमध्ये आलं, गवती चहा, मिरची, कढीपत्ता, कारल्याचा व पडवळाचा वेल अगदी सहजपणे पिकवला आहे. घराला जोडून मिळालेली गच्ची, घराच्या वा सोसायटीच्या आवारातील मोकळी जागा, खिडकीच्या बॉक्स ग्रील यांसारख्या जागांमध्ये काही रिकाम्या बादल्या, बॉक्सच्या आकाराची कंटेनर्स, कुंडया यांमध्ये दररोजच्या स्वयंपाकासाठी लागणा-या भाज्या सहज पिकवता येतात. कित्येक वर्षापासून ‘फॅमिली फार्मिग’ करत असलेल्या राष्ट्रांमध्ये जसे रोजगार निर्माण झाले. कालांतरानं भारतातही असे रोजगार निर्माण होऊ शकतील. आज परदेशात या पद्धतीच्या शेतीसाठी लागणा-या गरजा उदा. खतं/बियाणांचा पुरवठा करणं, पिकांची छाटणी करणं, प्रयोगशील शेतीबाबत मार्गदर्शन करणं, याबाबत सेवासुविधा पुरवल्या जात असल्याने तिथे चांगले रोजगार निर्माण झाले आहेत. एक आदर्श उदाहरण द्यायचं झालं, तर आपल्या घरात येणा-या भाज्या, फळं वा धान्य हे २०० किमी अंतरात असलेल्या भागातून यावं, असं मत असलेला एक समूह ऑस्ट्रेलियात आहे. जेवढं अंतर लांब तितका वाहतुकीचा खर्च वाढतो, त्याचप्रमाणे वाहतुकीदरम्यान होणा-या हवेच्या प्रदूषणामुळे ‘ग्लोबल वॉर्मिग’ही वाढतं, हा मुद्दा कौटुंबिक शेती करण्यासाठी प्रोत्साहन देणारा आहे. – कृषिभूषण शेखर भडसावळे (संचालक, सगुणा बाग, नेरळ)
सकस अन्न घरच्या घरी!
वेळ आणि ज्ञान या गोष्टींची कमतरता!
फॅमिली फार्मिग किंवा कौटुंबिक शेती या संकल्पनेमागचा मूळ उद्देश हा घराबाजूची जी काही मोकळी जागा असते ती किंवा टेरेसचा अधिकाधिक उपयोग कसा करता येईल यादृष्टीने विचार करणं अपेक्षित आहे. आजकाल ५५ टक्के लोक हे नागरी भागात राहतात. अशा वेळी शहरात जमिनीचा वापर करण्याच्या दृष्टीने विचार करायला हवा. मुंबईचा विचार करता मुंबईत ही परिस्थिती फारच गंभीर आहे. कारण एकतर जागा नाही. उपलब्ध जागेचा कार पार्किंगसारख्या इतर गोष्टींसाठी वापर केला जातो. त्यामुळे गच्ची, बाल्कनी, खिडक्या अशा काही मोजक्याच जागा राहिल्या आहेत, जिथे आपण शेती करू शकतो. पण त्यासाठी लागणारा वेळ आणि ज्ञान या दोन्ही गोष्टींची कमतरता आहे. त्यामुळे अन्न तयार करण्याच्या दृष्टीने विचार करण्यापेक्षा सौंदर्यीकरणासाठी त्याचा अधिक उपयोग केला जातो. तुळस, अडुळसा अशी काही रोपटी आणि दुसरी शोभेची झाडंच अधिक लावली जातात. पण मिरची, कढीपत्ता अशी अन्न वर्गात येणारी झाडं खूप क्वचितच लावली जातात. दुसरं असं की, अन्न म्हटलं की मुबलकता अपेक्षित असते. त्यामुळे ते शक्य होत नाही. मात्र मुंबईबाहेर ठाणे किंवा पुणे सारख्या ठिकाणी ही गोष्ट शक्य आहे. यासाठी लागणारी जागा आणि वेळ या दोन्ही गोष्टी लोकांकडे मुबलक प्रमाणात आहेत. याशिवाय बिया, बियाणं, खताची उपलब्धताही आहे. म्हणून ही संकल्पना मुंबईबाहेर अधिक रुजेल. भारतात जमीन, पाणी, माती आणि सूर्यप्रकाश या ज्या गोष्टींची कोणतीही वनस्पती येण्यासाठी आवश्यकता असते ती भरपूर प्रमाणात आहे. तापमानाची अनुकूलता आहे. तापमान, प्रकाश, हवा, पाणी या सगळ्या गोष्टी अनुकूल आहेत. त्या दृष्टीने विचार करता कार्बन डायऑक्साइड शोषून घेण्यासाठी वनस्पतींची गरज आहे. कारण हा कार्बन डायऑक्साइड शोषून घेतला तर अधिकाधिक ऑक्सिजन मिळेल. टेरेस गार्डनिंगमुळे इमारती थंड राहतील. सगळा सूर्यप्रकाश झाडांवर पडेल. भाजी, फळं, पालेभाज्यांसारखे अधिकाधिक उपयुक्त अन्नपदार्थ मिळतात. स्वत: अन्न तयार केल्याचा आनंद मिळतो. याशिवाय दळणवळणात वाहतुकीचा खर्च कमी होतो. त्यामुळे कार्बन डायऑक्साइड कमी जळतो. साहजिकच वातावरण शुद्ध राहतं. प्राणी-पक्षी यांना शुद्ध हवा मिळते. त्यांनाही घरटी बांधायला जागा मिळते. त्यांचं खाद्य मिळतं. असे अनेक फायदे आहेत. – अविनाश कुबल (महाराष्ट्र नेचर पार्क)
इकॉनॉमीपासून इको सिस्टमपर्यंत सगळ्याच दृष्टीने महत्त्वाचं!
शहरी भागात श्रीमंत कुटुंबियांच्या मोकळ्या निवासी जागेत, शहरी रस्त्यांच्या लगत शेतीला प्रोत्साहन देण्याची श्री.सुनील तांबे यांनी मांडलेली संकल्पना प्रत्यक्षात उतरण्यासाठी खूप वाव आहे. शहरात काम करणा-या सामाजिक संघटना किंवा गट आणि महापालिका प्रशासन यांच्यात अशी बोलणी झाली तर प्रायोगित तत्त्वावर असे प्रयोग लगेच सुरू होऊ शकतात.
केवळ नाशिकचा विचार करायचा झाल्यास २५९ चौरस किलोमीटर क्षेत्रात पसरलेल्या या शहरात केवळ १०० चौरस किलोमीटरच्या आसपास भाग वापराखाली असावा, असा अभ्यासकांचा अंदाज आहे. त्यामुळे उरलेल्या १५० चौरस किलोमीटरपैकी किती तरी जागा शहरी शेतीखाली आणता येईल. नाशिकचे आमचे पर्य़ावरणवादी मित्र श्री.शेखर गायकवाड सध्या घराच्या आसपास छोटी शेती करता येईल, असा लोखंडी सांगडा तयार करण्यात सध्या मग्न आहेत. अशा मंडळींना शासनाकडून प्रोत्साहन मिळायला हवं.
-मनोज कापडे
(नाशिक)