खेळाने माणसाचे शरीर सुदृढ राहते. किंबहुना त्याला इतर कामे करण्यासाठी या खेळांतून नवी ऊर्जा प्राप्त होत असते. पण हल्लीच्या युगात माहिती आणि तंत्रज्ञानाने इतकी प्रगती केलेली आहे की, विविध प्रकारचे खेळ आपल्याला इंटरनेटच्या माध्यमातून सहज उपलब्ध होतात. त्यात क्रिकेटचाही अपवाद नाही. पण या खेळांनी खरोखरच आपल्याला आनंद प्राप्त होतो का, तर त्याचे उत्तर नाही असेच द्यावे लागेल.
प्राचीन काळापासून आपल्याकडे विविध खेळ खेळले जायचे. या खेळांतून अनेकजण मोठेही झाले. त्यांनी त्यांच्या त्यांच्या क्षेत्रात नावलौकिक प्राप्त केला आहे. त्यामुळे खेळाकडे दुर्लक्ष करू नका. आपले आरोग्य अधिक चांगले ठेवण्यासाठी खेळाशिवाय पर्याय नाही. आता तुम्ही म्हणाल आम्ही कोणते खेळ खेळायचे, तर त्यासाठी आम्ही आपल्याला काही खेळ व त्यांची नावे तसेच ते कसे खेळतात हे सांगणार आहोत. आपण त्याप्रमाणे खेळायचा प्रयत्न तर करून पाहा.
>> सर्वानी सर्वाशी खेळावयाचे खेळ : उदा., शर्यत, मोकाट-दौड इत्यादी. यांत प्रत्येकजण दुस-याचा प्रतिस्पर्धी असतो. प्रत्येकालाच पहिले येण्याची इच्छा असते. मोकाट-दौडीत पळणे, चालणे, रांगणे, लंगडणे, उडय़ा मारणे या निरनिराळ्या हालचालींचा अंतर्भाव होतो. संगीतखुर्ची, चमचा-लिंबयांसारख्या रंजनपर खेळांच्या सामुदायिक स्पर्धा होतात. तद्वतच मुली दोरीवरच्या उडय़ांसारख्या खेळांत रस घेतात.
>> एकाने अनेकांबरोबर खेळावयाचे खेळ : यांत शिवाशिवी, लपंडाव, आंधळी कोशिंबीर, छप्पापाणी, तोबा, वाघ-शेळी, धबाधबी इ. खेळांचा समावेश होतो. यातूनच पुढे लहान गट मोठय़ा गटांशी खेळतात. उदा., साखळीची शिवाशिवी.
>> एकटय़ाने एकटय़ाशी खेळावयाचे खेळ : द्वंद्वयुद्ध, कुस्ती, मुष्टियुद्ध, जंबिया, कमरओढ, रेटारेटी अशा अनेक प्रकारच्या लढती या गटात मोडतात. तद्वतच बुद्धिबळासारखे बौद्धिक कौशल्यावर आधारित खेळही यात येतात.
>> लहान संघाने दुस-या लहान संघाशी खेळणे : यात निरनिराळ्या टप्प्यांच्या शर्यतींचा समावेश होतो. तीन पायांच्या शर्यती, उदा. पळण्याच्या गट-शर्यती (रिले-रेस), तसेच लंगडी, कबड्डी, खोखो हे नियमबद्ध सांघिक खेळ.
>> मिश्र खेळ : यात दोन किंवा अधिक खेळांचा मिलाफ झालेला असतो. वाकडय़ातिकडय़ा उडय़ा, छूटचे खेळ तसेच विनोदी हालचालींचे खेळ, गोष्टीरूप खेळ असे रंजनाबरोबरच मानसिक व बौद्धिक शिक्षण देणारेही खेळ यात येतात. जागा बदला! या खेळातून स्मरणशक्ती, राम-रावण या खेळातून एखादी गोष्ट लक्षपूर्वक करण्याची पात्रता, किल्लाफोड या खेळामधून चढाईचे गुण व चातुर्य अशा गुणांची जोपासना होते.
>> टप्प्यांचे खेळ व शर्यती : लहान संघांच्या गटांत टप्प्यांचे खेळ हा एक रूढ प्रकार आहे. त्यात प्रामुख्याने टप्प्यांच्या शर्यतीचा समावेश होतो. या शर्यतीत अंतर काटण्याच्या विविध पद्धती वापरून रंगत आणता येते. खेळाडूंची समान संख्या (सामान्यपणे तीन ते पाच) असलेले दोन संघ मैदानाच्या दोन भागांत समान अंतरांच्या टप्प्यांवर आपापले खेळाडू उभे करतात. दोन्ही संघातील समान क्रमांकांच्या खेळाडूने त्याला दिलेले अंतर कशा प्रकारे-म्हणजे पळून, चालून, उडय़ा मारून, लंगडून, रांगून, दोरीवरच्या उडय़ा मारून, कोलांटय़ा उडय़ा मारून वा चेंडू हाताने थापटून टप्पे पाडत-काटावयाचे ते ठरवून दिलेले असते.
>> खास मुलींचे खेळ : व्यायाम व करमणुकीबरोबरच भावी आयुष्यात उपयुक्त ठरतील, अशा गुणांची जोपासना या खेळांमुळे होऊ शकते. फुगडी, झिम्मा, कोंबडा, पिंगा, किकीचे पान बाई किकी, किसबाई किस हे मुलींचे काही खेळ होत.
>> साभिनय खेळ : या खेळात एखादी मनोरंजक गोष्टी सांगायची असते आणि ती सांगताना मुलांनी प्रसंगानुसार हावभाव करायचे असतात किंवा अभिनयासह गीत गायचे असते. उदा.,शाळा सुटली यासारखे अभिनय-गीत.
>> पूरक खेळ : या खेळातील हालचाली सांधिक मैदानी खेळांना पोषक व पूरक ठरतात. उदा. आटय़ापाटय़ा, लंगो-या, लंगडी. लंगडीतच एका पायावर उडी मारण्याच्या व्यायामी क्रीडाप्रकाराची तयारी होते.
>> सांघिक मैदानी खेळ : हे खेळ नियमबद्ध असतात. कबड्डी, खोखो, विटीदांडू, रस्सीखेच, चेंडूचे खेळ इत्यादी. यांपैकी काही खेळ बाह्य साधनांशिवायही खेळता येतात.
>> वैयक्तिक मैदानी खेळ : या खेळांतून मुलांचे वैयक्तिक कौशल्य वाढीस लागते. मेहनतीचे महत्त्व कळते आणि जीवनाला आवश्यक असणारा आत्मविश्वास बळावतो. यांत व्यायामी व मैदानी खेळांचे काही प्रकार मोडतात. मुले पळणे, उडय़ा मारणे, पोहणे इत्यादींचे शिक्षण घेऊ शकतात.
>> विदेशी खेळ : लहान मुले क्रिकेट, रिंग टेनिस, टेबल-टेनिस इ. व मुली नेटबॉलसारख्या खेळांचा सराव करू शकतात. पाश्चात्त्य देशांत हे खेळ तसेच व्यायामी खेळ बालवयातच शिकविले जातात. भारतातही अलीकडे नवव्या-दहाव्या वर्षांपासून मुलांना ह्या खेळांची ओळख करून देण्यात येते.
>> बैठे खेळ : यात पत्ते व पत्त्यांचे खेळ, कॅरम, पटावरील खेळ, व्यापार, बुद्धिबळ इ. खेळ मुले फावल्या वेळात व सुटीत खेळतात.
>> कवायतीचे खेळ : यातून मुलांना शिस्त व स्वच्छता यांचे महत्त्व पटते. कवायत व खेळ यांची हल्ली सांगड घालण्यात आलेली आहे. क्रिकेटसारख्या खेळात फलंदाज, गोलंदाज व क्षेत्ररक्षक यांना ज्या हालचाली कराव्या लागतात, त्या कवायतीत बसवल्या असून लहान मुलांचे स्नायू संवेदनाक्षम अवस्थेत असतानाच त्यांना त्या कवायती शिकवल्या जातात. व्यायामशाळांतून लहान वयातच मुलांना मल्लखांब, कसरतीचे खेळ, लाठी, लेझीम यांबरोबर आखाडय़ात कुस्ती, जोडी व फरीगदग्याचे हातही शिकवले जातात.
>> मनोरंजनात्मक खेळ : दोन गटांतील मुलांनी आपल्या पायाखालून वा डोक्यावरून मागच्या मुलाला जलद चेंडू देणे, टोपी उचलणे, यांसारखे खेळ, तद्वतच गुडघ्यात फुटबॉल ठेवून पळण्याची शर्यत, होडय़ा व पाकिटे करण्याची शर्यत, सेनापती कोण अशा प्रकारच्या शर्यती व खेळ शारीरिक शिक्षणाच्या तासाला सामुदायिकरीत्या खेळणे मुलांना प्रिय वाटते. वर्तुळाकार बसलेल्या मुलांच्या पाठीमागे रुमाल टाकायचा व तो ओळखायचा हा तोब्याचा खेळ, तसेच चलाखीच्या खेळांत शिवाजी म्हणतो यांसारखे खेळ; ज्ञानेंद्रियवर्धक खेळांत डोळे बांधून गाढवाला शेपटी लावणे, अडचणीतून प्रवास करणे; स्मरणशक्ती वाढविण्यासाठी मी काय पाहिले ते सांगणे, स्मृतीतून चित्रे काढणे, कर्णेंद्रियक्षमता-चाचणीसाठी आवाज ओळखणे, शिट्टी वाजवणा-यास पकडणे इ.; अचूक दृष्टीच्या चाचणीसाठी दिवा कोठे आहे? हरणाचा माग काढा! पाय कोणाचा? इ. खेळ; स्पर्शज्ञानासाठी स्पर्शाने वेळ ओळखण्यासारखे खेळ; घ्राणेंद्रियासाठी कांद्याच्या वासाने मार्ग ओळखणे यांसारखे खेळ खेळले जातात. इतर करमणुकीच्या खेळांत भेंडय़ा, संगीतखुर्ची, गोलातील खेळात चेंडू हुकवणे, तळ्यात-मळ्यात खेळांत निवडलेल्या नेत्याचे अनुकरण करण्याचा खेळ; बेडूक-उडी, एकांडा शिलेदार, लांडगा आणि धनगर, चुरमु-याची पिशवी फोडणे, सुईदो-याची शर्यत, मेणबत्ती लावणे हे सामुदायिक खेळ असून, टप्प्यातील खेळांत फुटबॉल चालवणे, हातावर चालणे वगैरे खेळ मुले आवडीने खेळतात. खेळांमुळे बालकांचे शरीर सदृढ होते व मन निरोगी राहते, याचीही योग्य ती जाणीव निर्माण झालेली आहे. खेळांतून मुलांना समता, शिस्त, खिलाडूवृत्ती वगैरे गोष्टींचा लाभ होतो.