जगात विविध प्रकारचे प्राणी, कीटक असतात. अनेकदा आपण ते पाहतो. पण, त्यांचे जीवन कसे चालते. ते काय खातात, पितात याबाबत आपल्याला माहिती नसते. अशाच काही कीटकांचे गूज आपण समजून घेणार आहोत.
मधमाशी
हायमेनॉप्टेरा गणाच्या क्लिस्टोगॅस्ट्रा उपगणातील एपॉयडिया या अधिकुलात कीटकांच्या सुमारे २०,००० जाती आहेत. या सर्व कीटकांना इंग्रजीत ‘बी’ या सामान्य नावाने ओळखण्यात येते. त्यांपैकी मधमाशी हा एक कीटक होय. या अधिकुलाचे तेरा कुलांत विभाजन केले आहे. यांपैकी एपीडी या कुलात मधमाश्यांचा समावेश होतो. एपीस हा मधमाश्यांचा मुख्य वंश होय. या वंशातील सर्व मधमाश्यांना नांगी असते आणि त्यांना दुखावल्यास त्या नांगी मारतात. या मधमाश्यांचे दोन विभाग करता येतील. पहिल्या विभागात प्रकाशात एकच पोळे बांधणा-या एपीस डॉरसॅटा व ए. फ्लोरिया या मधमाश्या, तर दुस-या विभागात जास्त फण्या असलेली आणि अंधारात, झाडांच्या ढोल्यांत किंवा दगडांच्या कपारीत पोळी बांधणा-या ए. मेलिफेरा व ए. इंडिका या जातींच्या मधमाश्या समाविष्ट आहेत.
रातकिडा
या कीटकाचा ऑर्थोप्टेरा गणातील ग्रायलिडी या कुलात समावेश होतो. या कीटकांचे नर किर्र असा नादमय आवाज करतात. यांच्या सुमारे २,००० जाती आहेत. या कीटकांची लांबी ३ मिमी. ते ५० मिमी. इतकी असू शकते. यांच्या शृंगिका (सांधेयुक्त लांब स्पर्शेद्रिये) सूक्ष्म व नाजूक असतात. मागील पाय उडी मारण्यास योग्य व यांचे गुल्फ (घोटय़ासारखे भाग) तीन खंडांचे बनलेले असतात. उदरावर दोन पुच्छिका असतात. पुढचे पंख ताठर व चिवट असतात आणि नरात यावरच आवाज करण्याचे साधन असते. मागील पंख लांब व पातळ असून त्यांचा उडण्याकरिता उपयोग केला जातो. तापमानाचा रातकिडय़ांच्या आवाजावर परिणाम होतो. उत्तर अमेरिकेतील झाडावर राहणारा रातकिडा इकँथस फुलटोनी हा थर्मामीटर क्रिकेट म्हणून ओळखला जातो. कारण, याची किरकिर ऐकून बाजूच्या तापमानाचा अंदाज करता येतो. माद्या आपल्या अंडनिक्षेपकाच्या (अंडी घालण्याकरिता वापरण्यात येणा-या विशेष संरचनेच्या) साह्याने त्यांची अंडी जमिनीत किंवा वनस्पतीच्या खोडावर घालतात. यामुळे वनस्पतीच्या लहान खोडास नुकसान पोहोचते. उत्तर गोलार्धात रातकिडे साधारण हिवाळ्यापूर्वी प्रौढ होतात.
गांधील माशी
संधिपाद संघातील कीटक वर्गाच्या हायमेनॉप्टेरा गणात गांधील माशीचा समावेश होतो. याच गणात मुंग्या आणि मधमाश्या यांचाही समावेश होतो. संधिपाद संघातील कीटक वर्गाच्या हायमेनॉप्टेरा गणात गांधील माशीचा समावेश होतो. याच गणात मुंग्या आणि मधमाश्या यांचाही समावेश होतो. यांच्या सु. १७,००० जाती ज्ञात असून त्या प्रामुख्याने उष्ण व उबदार प्रदेशांत आढळतात. भारतात आढळणा-या गडद तांबूस रंगाच्या या कीटकांच्या दंशामुळे त्वचेचा दाह होऊन त्यावर गांध्या उठतात. म्हणूनच त्यांना गांधील माश्या असे नाव आहे. तिचे शास्त्रीय नाव व्हेस्पा स्टिंक्टा असे आहे. १३ किंवा १४ सांध्यांचे स्पर्शक, मोठे संयुक्त डोळे, पातळ व पारदर्शी पटलसदृश पंखांच्या दोन जोडय़ा आणि वक्ष व उदर यांच्यामधील अत्यंत चिंचोळी कंबर ही हायमेनॉप्टेरा गणाची प्रमुख लक्षणे आहेत. काही गांधील माश्या तांबूस पिवळ्या व निळसर काळ्या रंगांच्या असतात. काहींच्या अंगावर काळ्या, पिवळ्या, लाल, पांढ-या रंगांचे पट्टे किंवा ठिपके असतात. गांधील माशीच्या जीवनचक्रात अंडी, अळी, कोश आणि प्रौढ कीटक अशा चार जीवनावस्था असतात. समागमानंतर नर मरून जातो. पोळ्यातील कप्प्यांत मादी एक-एक अंडे घालते. समूहाने राहणा-या गांधील माश्यांच्या बाबतीत अंडय़ांतून बाहेर पडणा-या अळ्यांना कामकरी माश्या अन्न भरवितात. त्यांची कोशावस्था पोळ्याच्या कप्प्यातच पार पडते. शेवटी कप्प्याचे टोपण कुरतडून पूर्ण वाढलेली गांधील माशी बाहेर पडते. पोळ्याजवळ कामकरी माश्यांचा एक गट पहारा देत असतो. या माश्या चिडखोर असतात. पोळ्याजवळ येणा-या शत्रूवर त्या त्वेषाने हल्ला करतात.
गोमाशी
संधिपाद संघाच्या कीटक वर्गातील एक प्राणी. गोमाशीचा समावेश डिप्टेरा गणाच्या टॅबॅनिडी कुलात होतो. या माशीचे शास्त्रीय नाव टॅबॅनस लिनेओलस असे आहे. संधिपाद संघाच्या कीटक वर्गातील एक प्राणी. गोमाशीचा समावेश डिप्टेरा गणाच्या टॅबॅनिडी कुलात होतो. या माशीचे शास्त्रीय नाव टॅबॅनस लिनेओलस असे आहे. या माश्या मुख्यत: उष्ण व उपोष्ण प्रदेशांत आढळतात. प्रौढ गोमाश्या उडणा-या असून पाण्याच्या जवळपास उडताना आढळतात. माशीचे शरीर सर्वसाधारण कीटकांप्रमाणेच डोके, वक्ष आणि उदर या तीन भागांनी बनलेले असते. डोके मोठे व अर्धवर्तुळाकार असून त्यावर शृंगिकांची एक जोडी, दोन मोठे संयुक्त डोळे, तीन साधे डोळे आणि मुखांगे असतात. मुखांगे भोके पाडणारी व शोषक प्रकारची असतात. वक्ष तीन अस्पष्ट खंडांनी बनलेले असून त्यावर पंख आणि पाय असतात. पंखांची पहिली जोडी मोठी, रुंद व पारदर्शक असते. दुसरी जोडी अत्यंत छोटी आणि काडीसारखी असते. पहिल्या जोडीचा उपयोग उडण्यासाठी आणि दुस-या जोडीचा उपयोग ज्ञानेंद्रिये आणि संतोलक म्हणून होतो. माश्या उडताना या पंखांमुळे गुणगुणणारा आवाज होतो. पायांच्या तीन जोडय़ा असतात. उदर हे नरामध्ये आठ खंडांनी आणि माद्यांमध्ये नऊ खंडांनी बनलेले असते. वक्ष आणि उदर लवदार असतात. जीवनचक्रात अंडे, अळी, कोश आणि प्रौढावस्था असे चार टप्पे असतात.
कोळी
अन्नाशिवाय पुष्कळ दिवस जगू शकतात. त्यांना आपल्या शरीरात पुष्कळ अन्न साठवून ठेवता येते. काही कोळी टाचणीच्या डोक्याइतके लहान असतात, तर दक्षिण अमेरिकेतील टॅरांटुला जातीचे काही कोळी पाय पसरले असता, २५ सेंमी. इतके मोठे असतात. कोळी बहुधा करडय़ा, तपकिरी अगर काळ्या रंगाचे असतात, पण काही कोळी फुलपाखरांप्रमाणे आकर्षक रंगांचेसुद्धा असतात. बहुतेकांचे शरीर केसाळ असते. हे केस आखूड आणि अतिशय संवेदी असतात. मुखांगे आणि पाय सोडता कोळ्याचे मुख्य शरीर चपटे, लांबट अथवा लंबगोलाकार असते. ते डोके आणि छाती यांच्या एकत्रीकरणाने बनलेले शिरोवक्ष आणि त्याला अरुंद कमरेने जोडलेले उदर अशा भागांनी बनलेले असते. शिरोवक्षाच्या पुढील भागात वरच्या बाजूला डोळे असतात. त्यांची संख्या जातींनुसार दोनपासून आठपर्यंत असू शकते. अंधा-या गुंफांत राहणा-या कोळ्यांना डोळे नसतात. भक्ष्यांवर झडप मारून त्यांची शिकार करणा-या कोळ्यांना कमी अंतरावरच्या वस्तू फार चांगल्या दिसतात. त्यांना पायाच्या चार जोडय़ा असतात.
पिठय़ा ढेकूण
(ढेकण्या, चिकटा). कीटकांच्या कॉक्सिडी या उच्च व महत्त्वाच्या कुलातील पिठय़ा ढेकूण हे लहान कीटक जगाच्या बहुतेक सर्व भागांत आढळतात. होमोप्टेरा गणात त्यांचा समावेश होतो. हे ढेकूण आखूड शेपटीचे, अंडी घालणारे असतात, तर दुसरे लांब शेपटीचे, अंडी न घालणारे आणि अर्भकावस्था असणारे पिठय़ा ढेकूण असतात. साधारणत: दोन्ही गटांतील नर अतिशय लहान असतात. त्यांना चोच नसते. ते काही खात नाहीत व त्यांची पचनसंस्था अक्रियाशील असते. प्रौढ नराला अग्रभागी सुमारे १० खंडांची शृंगिका असते. काही ठिकाणी २५ खंडांची शृंगिका आढळल्याचीही नोंद झाली आहे. शरीर मऊ किंवा गुल्मासारखे असते; शरीरावर चूर्णमय किंवा मेणचट किंवा खवल्यांचे वा इतर कठीण स्त्रावाचे आच्छादन असते. काही जाती आपल्याभोवती मोत्यासारखे कवच निर्माण करतात. मादीला चोच आणि शृंगिकाही असतात. डोळे अतिशय साधे असतात व ते नेत्रकांसमान असतात. कापसासारख्या मेणाच्या पिशवीत मादी ३०० ते ६०० अंडी घालते. मादी एक किंवा दोन आठवडे अंडी घालून लगेच मरते.
ढेकूण
या निशाचर व रक्तशोषक कीटकाचा समावेश हेमिप्टेरा गणाच्या सायमिसिडी कुलात करतात. याची सायमेक्स लेक्टय़ुलॅरियस ही जाती उपोष्ण व समशीतोष्ण कटिबंधांत सर्वत्र आढळते.
या निशाचर व रक्तशोषक कीटकाचा समावेश हेमिप्टेरा गणाच्या सायमिसिडी कुलात करतात. याची सायमेक्स लेक्टय़ुलॅरियस ही जाती उपोष्ण व समशीतोष्ण कटिबंधांत सर्वत्र आढळते. सा. रोटुंडेट्स ही जाती द. आशियात व आफ्रिकेत विशेष आढळते. ढेकूण मानवाखेरीज उंदीर, ससे, गिनीपिग, घोडे, गुरे व कोंबडय़ा यांना उपद्रव देतो. प्रौढ ढेकूण तांबूस तपकिरी, लांबट वर्तुळाकार, पसरट, ४-५ मिमी. लांब व वरवर पाहता पंखहीन असून, त्याच्या सर्व अंगावर आखूड व दाट केस असतात. अगदी कमी वाढ झालेली, खवल्यांसारखी पंखांची पहिली जोडी फारच अस्पष्ट आणि अकार्यक्षम असते. ढेकणाला येणारा विशिष्ट अप्रिय वास हा त्याच्या गंध ग्रंथींतून निघालेल्या स्रवामुळे येतो. अशा ग्रंथी हेमिप्टेरा गणाचे वैशिष्टय़आहे. नराचे उदर बरेच टोकदार असते व त्याच्या शेवटी आठव्या खंडाच्या डाव्या बाजूच्या खोल खाचेत मोठे वाकडे शिश्न असते. मादीच्या चौथ्या (किंवा पाचव्या) उदरखंडावर उजव्या बाजूला मैथूनकोष्ठ असतो. याला रिबागा इंद्रिय म्हणतात.
पिसू
सस्तन प्राण्यांच्या (उदा. कुत्रा, मांजर, उंदीर, माणूस इ.) व क्वचित पक्ष्यांच्या शरीरावर प्रौढावस्थेत बा परजीवी (दुस-या जीवावर उपजीविका करणारा) म्हणून राहणा-या व त्यांचे रक्त शोषून घेणा-या या कीटकाचा समावेश सायफनॅप्टेरा गणामध्ये होतो. या कीटकाचा समावेश लेपिडॉप्टेरा गणाच्या टेरोफोरिडी कुलात करतात. पतंग निमुळते १.५ मिमी. लांब, हिरवट करडय़ा रंगाचे असतात. त्यांचे पंख चिंचोळे असून पुढील पंखांचे दोन भागांत, तर मागील पंखांचे तीन भागांत विभाजन झालेले असते. पंखाच्या कडांवर केस असल्यामुळे ते पिसा-यासारखे दिसतात. त्यामुळे या कीटकांना पिसारी पतंग म्हणतात. एक्लेलास्टीस अटोमोसा हे त्याचे शास्त्रीय नाव आहे.
