आवडो किंवा ना आवडो, पण बहुतेक मुलांना तो रोज प्यावाच लागणारा पदार्थ म्हणजे दूध. त्यामुळे दुधाचा परिचय लहानपणापासूनचाच. शिवाय बटर, चीज हे पदार्थही तुमच्या घरात अधूनमधून येत असतात, तेही दुधापासूनच बनतात, पण दूध तर रोजच तुमच्या घरी येतं.
आवडो किंवा ना आवडो, पण बहुतेक मुलांना तो रोज प्यावाच लागणारा पदार्थ म्हणजे दूध. त्यामुळे दुधाचा परिचय लहानपणापासूनचाच. शिवाय बटर, चीज हे पदार्थही तुमच्या घरात अधूनमधून येत असतात, तेही दुधापासूनच बनतात, पण दूध तर रोजच तुमच्या घरी येतं. ते तुमच्या घरापर्यंत पोहोचतं ते डेअरीमधून. तुमच्या शहरात अशा दुधाच्या खूप डेअरीही तुम्ही बघत असाल, परंतु डेअरीमध्ये हे दूध कुठून येतं? गाय किंवा म्हैस ते देते, हे तुम्हाला ठाऊक असणार, पण गायीचं दूध कसं काढलं जातं, तिचा गोठा कसा असतो, हे तुम्ही बघितलं नसणार? कारण पूर्वी घराच्या परसदारी गायी-म्हशींचा गोठा असायचा.
पण आता शहरात माणसांनाच राहायला जागा कमी तिथे गोठे कुठे असणार? गायीचा गोठा, दूध काढण्याची प्रक्रिया प्रत्यक्ष बघायची संधी ‘गोवर्धन’ हे दूध बनवणा-या कंपनीने उपलब्ध करून दिली आहे. या कंपनीने डेअरी पर्यटन हा नवाच प्रकार सुरू केला असून त्यात कंपनीच्या मंचर येथील फार्मची सहल करता येते. इथली केवळ डेअरी फार्मच नव्हे तर चीजसारखे इतर दुग्धजन्य पदार्थाचाही प्लांटही बघता येतो.
मंचर हे गाव पुण्यापासून ६० किलोमीटर अंतरावर आहे. देवेंद्र शहा आणि त्यांचे दोन भाऊ यांनी वडिलोपार्जित असलेल्या आपल्या इथल्या दूध व्यवसायाचं १९९३ मध्ये आधुनिकीकरण केलं आणि त्यातून गोवर्धन दुधाचा ब्रँड अस्तित्वात आला. ‘भाग्यलक्ष्मी’ असं नाव असलेला ‘गोवर्धन’चा फार्म हा भारतातला एक अत्याधुनिक डेअरी फार्म समजला जातो.
४० एकरवर पसरलेल्या या फार्ममध्ये हॉल्टसन जातीच्या ३५ गायी आहेत. या जातीची गाय प्रत्येक दिवशी वीस ते पंचवीस लिटर दूध देते. इथल्या दोन गायी तर दिवसाला पन्नास लिटर दूध देतात, हे वाचून तर तुम्हाला आश्चर्यच वाटेल. या गायींना ‘ऐश्वर्या’ आणि ‘कॅटरिना’ अशी नावं देण्यात आली आहेत. या फार्ममध्ये गायींची खूप काळजी घेतली जाते. त्यांना दररोज आंघोळ घालण्यापासून नखांचीही साफसफाई केली जाते. त्यांना पोषणयुक्त आहार दिला जातो, तसंच बसण्यासाठी खास मॅटचा वापर केला जातो.
तसंच त्यांच्या करमणुकीसाठी त्यांना दिवसातून काही वेळ सिनेसंगीत, भजनं आणि अगदी एफएमवरील गाणीही ऐकवली जातात. प्रत्येक गायीला इथे एक खास नंबरही दिला जातो. तो कंप्युटरमध्ये टाकला की, तिचं वजन किती, ती किती दूध देते, तिला यापूर्वी कुठला आजार झाला होता, वगैरे सगळी माहिती मिळते. गायींचं दूध काढण्यासाठी इथे पूर्णपणे यांत्रिक पद्धत वापरली जाते. तिला ‘रोटरी पार्लर’ असं म्हणतात. विशेष म्हणजे, हा फार्म बघायला जाणा-यांचं र्निजतुकीकरण केलं जातं.
‘गोवर्धन’च्या या फार्ममध्ये दहा लाख लिटर दुधाचं उत्पादन होतं. इथलं ‘प्राइड ऑफ काऊज’ हे दूध तर थेट डेअरीतून घरोघरी पोहोचतं. जेणेकरून दुधात कुठलीही भेसळ होण्याची शक्यताच राहू नये. अर्थात, ते श्रीमंतानाच परवडणारं आहे. कारण त्या दुधाची किंमत आहे प्रति लिटर ८० रुपये.
मंचर इथे केवळ दुधाचं उत्पादन होतं असं नव्हे तर चीज, तूप, दही असे दुग्धजन्य पदार्थ तयार होतात. इथला चीजचा प्लांट तर आशिया खंडातला सगळ्यात मोठा प्लांट आहे. या प्लांटमध्ये दिवसाला ४० मेट्रिक टन चीज तयार केलं जातं, अशी माहिती कंपनीचे जनरल मॅनेजर संजय मिश्रा यांनी दिली. चीज बनवण्याची प्रक्रिया पाहण्यासारखी असते. इथं बनणारं चीज विदेशातील १५ देशांत निर्यातही होतं. आपल्याला ठाऊक नसतं, पण या चीजमध्येही अनेक प्रकार असतात. उदाहरणार्थ, पिझ्झावर वापरायचं मोझ्झारेला चीज, चीज सॉस, छेड्डार चीज. ही सगळी प्रॉडक्ट ‘गो’ या नावाने विकली जातात.
‘गोवर्धन’ने अलीकडेच ‘गो चीज’ हे नवं प्रॉडक्ट बाजारात आणलं आहे. त्याचं वैशिष्टय़ असं की, ते टय़ुबमध्ये मिळतं आणि सॉससारखं एखाद्या गोष्टीवर टाकता येतं. तीन वर्षापूर्वी कंपनीने आपला हा फार्म पर्यटकांसाठी खुला केला आहे. त्यासाठी ‘हिना ट्रॅव्हल्स’ या मुंबईतील कंपनीचं सहकार्य घेतलं आहे. ही कंपनी मुंबईहून मंचरची एका दिवसाची सहल आयोजित करते. तेव्हा बच्चेकंपनी, गाय दूध कशी देते आणि त्याचा लोणी, चीज वगैरे पदार्थापर्यंत प्रवास कसा होतो, हे पाहायचं असेल तर मंचरला भेट द्या.
Mala Govardhan Dairy Plant Bhaghayacha
मला गोवर्धन डेअरी फार्म बघायचा