अनेक प्रसंगांची एक मालिका घेऊन त्यातल्या प्रत्येक प्रसंगाला वेगळं ठेवत, तरीही त्याची एक सुबक माला तयार करणारा कलाकार म्हणजे संकलक. त्या विविध दृश्यांच्या पुंजक्यांना एकत्र करत त्यातून परिणामकारक कथा सादर करणं हे संकलकांचे मुख्य काम. एकेकाळी पुरुषांची मक्तेदारी असलेल्या या संकलन क्षेत्रात आज अनेक महिलाही मोठ्या आत्मविश्वासाने वावरताना दिसत आहेत. या क्षेत्रात ज्या काही मोजक्या महिला आहेत, त्यापैकीच एक संकलक आहेत क्षितिजा खंडागळे...
सध्या श्री गणेशाचं आगमन घरोघरी झालेलं आहे. विविध रुपात, विविध रंगात, आकारात, आभूषणात हा बाप्पा आपल्याला पाहायला मिळतो आहे. या बाप्पाचं हे रुप घडवणारे अनेक कलाकार राबत असतात. त्यातूनच आपण पाहतो ती आकर्षक मूर्ती तयार होत असते. हे सांगायचं कारण म्हणजे आपण जेव्हा एखादा चांगला चित्रपट पाहत असतो किंवा एखादी चांगली मालिका पाहत असतो तेव्हा त्या चित्रपटाचं वा मालिकेचं चित्रीकरणही खूप वेगळ्या पद्धतीनं झालेलं असतं. दिग्दर्शक वेगवेगळया कोनातून हे शॉट चित्रित करतो. काही आवश्यक असतात तर काही नंतर संकलनात कापले जातील या पद्धतीने चित्रित केलेले असतात. काही काही वेळा उगवता सूर्य, रस्त्यावरची रहदारी वा इतरही काही दृश्यं चित्रित केली जातात. या सा-या चित्रित झालेल्या शॉटमधून कथा व पटकथा फुलवण्यासाठी आवश्यक असलेले शॉट एकत्र करणं हे संकलकाचं मुख्य काम असतं. संकलक हा संवादांचा आधार घेऊन या दृश्यांची मांडणी संकलन करत असतो. प्रसंग, त्याचा अंगभूत वेग, त्याचा परिणाम, त्या त्या प्रसंगातल्या पात्रांचे महत्त्वाचे संवाद या सा-या गोष्टींचा व नंतर त्या ठिकाणी येणा-या पार्श्वसंगीताचा विचार करून एक कुशल संकलक तो प्रसंग एडिट मशीनच्या सहायाने तयार करतो. त्यात दिग्दर्शकाचा सहभाग असतोच. तरीही संकलक म्हणजे केवळ दिग्दर्शकाने सांगितलेले शॉट जोडून देणारी व्यक्ती नव्हे. त्याला स्वत:चीही सर्जनशीला असते त्याचाच उपयोग करून हे संकलनाचं काम होतं. कधी खूप मोठमोठे शॉट चित्रीत केलेले असतात. नंतर लक्षात येतं की अरे! या दृश्याची, वा संवादाची काहीच गरज नव्हती. तेव्हा पुन्हा मग ते दृश्य काढण्याची किंवा त्याचा कालावधी कमी करण्याची गरज भासते. हे करत असताना कुठेही त्या दृश्यातील संवादाचा आशय कमी होऊन चालत नाही. कथेच्या मागणीप्रमाणे ठरलेल्या वेळेत एक परिणामकारक गोष्ट लोकांपर्यंत पोहचवताना अशा अनेक लहान-मोठ्या गोष्टी काढून टाकाव्या लागतात. त्यात अचूकता आणावी लागते. नेमकं हेच काम संकलकाचं असतं.
ज्याप्रमाणे गणपती बाप्पाची मूर्ती तयार करत असताना आधी त्याची विविध अंगं तयार केली जातात. मग ती एकमेकांना जोडली जातात. मूर्तीला जोडण्याचं काम जसं मूर्तीकार करतात, तसंच वेगवेगळ्या दृश्यांना जोडण्याचं काम करतात ते हे संकलक. क्षितीजा खंडागळे यासुद्धा अशाच एक कुशल संकलक आहेत. गेली १२ ते १३ वर्ष त्या मालिका, चित्रपट या क्षेत्रात वावरत आहेत. २००० सालच्या आसपास, संकलन या क्षेत्रात महिलांची संख्या खूपच कमी होती तेव्हा नकळतच त्या क्षेत्राकडे वळल्या. मुळातच कलेची आवड असणा-या क्षितीजा या खरं तर बी.एस्ससी केमिस्ट्रीच्या विद्यार्थिनी. आवड म्हणून त्यांनी ग्राफिकचा कोर्स पूर्ण केला. एक वर्षाचा ग्राफिकचा कोर्स पूर्ण केल्यावर पुढे काय असा विचार करत असताना त्यांना संगीतकार लक्ष्मीकांत यांच्या रितिका स्टुडिओत काम करण्याची संधी मिळाली. तिथे मराठी मालिकांच्या टायटलच्या नावांचा स्लॉट तयार करायचं काम चालायचं. ही नोकरी करत असताना मुळात क्रिएटीव्ह असलेल्या क्षितीजांना तिच्या सरांनी संकलन शिकण्याचा सल्ला दिला. सरांचा हा सल्ला मानत त्यांनी तिथे संकलनाचं काम आपल्या इतर पुरुष सहका-यांकडून शिकण्यास सुरुवात केली. हे करत असताना ‘श्री तशी सौ’, ‘शूऽ कोई है’ यासारख्या मालिकांचं संकलन करण्याची संधी त्यांना मिळाली.
या स्टुडिओत नोकरी करत असताना विविध विषयांवरील कथा, विविध बाजाच्या मालिका त्यांना करायला मिळाल्या. तरीही त्यांना आतून असं वाटायला लागलं की याहून वेगळं काहीतरी करायला मिळालं पाहीजे. म्हणूनच त्यांनी स्वतंत्र संकलनाचं काम करण्याचा निर्णय घेतला. त्यांची पहिली मालिका होती झी वाहिनीवर प्रदíशत होणारी ‘आती रहेंगी बहारे’. या कामामुळे क्षितीजा यांचा आत्मविश्वास वाढला. त्यांच्यापुढे मालिका, चित्रपट यांच्या संकलनाचं एक नवं क्षितीज उभं राहिलं. त्या सांगतात, या क्षेत्रात रोज नवी आव्हानं असतात. प्रत्येक मालिकेची गरज वेगळी असते किंबहुना प्रत्येक दृश्याची गरज वेगळी असते. त्यामुळे त्यावर करायचे संकलनाचे संस्कारही वेगळे असतात. म्हणजे जर एखादं फायटिंगचं दृश्य असेल तर त्यासाठी एकामागे एक दृश्य जोडण्याची प्रक्रिया वेगळी असते. तिथे काहीसा वेग ठेवावा लागतो. पण तेच जर एखादं वादाचं दृश्य असेल तर तिथे आवश्यक जागी पॉज(काही क्षणाचा एक्स्ट्रा शॉट) ठेवावे लागतात. म्हणजे त्यातली पात्रं एकमेकांना बघतायत, त्यांच्या चेह-यावर संताप, खुन्नस आहे वगैरे. तर ते त्या दृश्यात दिसायला हवं असेल तर प्रत्येकाचे क्लोज शॉट्स जोडावे लागतात. ब-याच मालिकांमध्ये जेव्हा अशी दृश्यं येतात तेव्हा नायक, नायिका, घरातली मंडळी यांच्यावर कॅमेरा स्थिर होतो. एखादी थप्पड कोणाला बसते, तेव्हा पुन्हा, पुन्हा तो शॉट येतो. ही सारी कसरत वेळेचं भान सांभाळून त्या संकलकाला करावी लागते. आताशा ब-याच धार्मिक बाजाच्या मालिका सुरू आहेत. त्याच्या संकलनाचंही एक वेगळंच तंत्र असतं. कारण यातील दृश्यं ही ब्ल्यू कर्टनवर चित्रीत झालेली असतात. त्यात जर एखादा युद्धाचा प्रसंग आहे. एखाद्या व्यक्तिरेखेने एक बाण उचलून दुस-या दिशेने, दुस-या व्यक्तीला मारला असेल, त्या बाणाने समोरची व्यक्ती घायाळ झाली असेल तर ते दृश्य कापताना, त्याचं संकलन करताना संकलकाला हे भान ठेवावं लागतं की, मारलेला बाण दुस-या दिशेने पोहचायला किती वेळ लागेल. त्याप्रमाणे तो वेळ गृहीत धरून दृश्य कापावं लागतं. एखादी मालिका विनोदी असेल तर त्यातल्या दृश्यांमध्ये त्यातील व्यक्तिरेखांच्या हालचाली जास्त असतात. तेव्हा त्या योग्य पद्धतीने जोडल्या जाणं गरजेचं असतं. तरच विनोदाची भट्टी नीट जमते. एक संवाद अचूक दुस-या संवादाशी जोडला जायला हवा. एक संकलक म्हणून त्यांना अनेक गोष्टींचा विचार करावा लागतो. मुळात आपल्याकडे आलेली कथा काय आहे, त्यात सस्पेन्स आहे की थ्रिलर आहे हे पाहावं लागतं.
सध्या त्यांची स्टार प्लसवर ‘वीरा’ ही मालिका सुरू आहे. आतापर्यंत त्यांनी २५-३० मालिका केल्या आहेत. काही जाहिराती, डॉक्युमेंटरीही त्यांनी केल्या आहेत. ‘लुका छुपी’ या त्यांच्या फिचर फिल्मला हॉस्टन इथल्या ४० व्या जागतिक महोत्सवात ‘रेमी’ पुरस्कारही मिळाला आहे. त्यांचा ‘चिंतामणी’ हा चित्रपट ३१ ऑक्टोबरला प्रदर्शित होतोय. त्याचप्रमाणे ‘चिरंजीव’ या मराठी चित्रपटाचं चित्रीकरण सुरु आहे. ‘कागज के फूल’ हा हिंदी विनोदी सिनेमाही त्या सध्या करत आहेत.
अनेक मालिका, चित्रपट यात व्यस्त असणारी क्षितीजा आपल्या उत्तम कामाने संकलनाच्या क्षेत्रातली अनेक क्षितीजं पार करेल अशी आशा ठेवायला काहीच हरकत नाही.
छान काम आहे बेस्ट ऑफ लक फोर FUTURE