दारात गीर गाय दुधासाठी असणं, हे भारतीय शेतक-याच्या दृष्टीने प्रतिष्ठेचं समजलं जातं. त्यामुळेच गुजरात राज्याचा पश्चिम व दक्षिण भाग, महाराष्ट्र राज्याचा गुजरातच्या सीमेलगतचा प्रदेश, राजस्थानातील ‘टोंक’ आणि ‘कोट’ हे जिल्ह्यात गीर गोवंशाची मोठय़ा प्रमाणावर संशोधनात्मक उत्तम वंशनिर्मिती केली जात आहे.
आपल्या भारतीय गोवंशामध्ये ‘गीर’ हा गोवंश दूध उत्पादनासाठी प्रसिद्ध आहे. गुजरात राज्याचा पश्चिम व दक्षिण भाग, महाराष्ट्र राज्याचा गुजरातच्या सीमेलगतचा प्रदेश, राजस्थानातील ‘टोंक’ आणि ‘कोट’ हे जिल्हे ‘गीर’ गोवंशांचं उगमस्थान मानलं जातं. याच भागांमध्ये गीर गोवंशाची मोठय़ा प्रमाणावर संशोधनात्मक उत्तम वंशनिर्मिती केली जाते. हा गोवंश मोठय़ा प्रमाणावर विक्रीसाठी उपलब्ध असतो. या गोवंशात उंचीने उंच वंशावळ प्राप्तीसाठी गुजरात सरकार विशेष प्रयत्नशील आहे. ‘कॅटलब्रिडिंग फार्म जुनागड अॅग्रीकल्चर युनियन’ हे त्याचं आदर्श उदाहरण आहे.
गीर गोवंशाच्या गायी थोराड, उंच आणि भक्कम बांध्याच्या असतात. नजरेत भरेल अशी शारीरिक ठेवण असते. या गोवंशाचं डोकं भक्कम मोठं आणि भरदार असतं. शिंगं गोलाकार आणि मागून पुढे आलेली असून ती बुंध्यापासूनच जाड असतात. बहुतांश काळ्या रंगाची शिंगं असतात. कान लांबलचक खाली पडलेले आणि नाकपुडीपर्यंत पोहोचणारे असतात. कानाच्या पाळ्यांचा रंग कडेला गडद काळसर छटेचा असतो, नाकपुडी संपूर्णपणे काळीभोर असते. चेह-याच्या मानाने लहान असते.
डोळे लांबट गोल आणि काजळ घातल्यासारखे वाटतात. त्यामुळे ते अतिशय बोलके असतात. विशडं मोठं आणि घट्ट आकर्षक असतं. गायींच्या मानेखाली असणारी पोळी (लोळी) मोठी असते. पाय मोठे आणि भक्कम असतात. खूप काळे, उंच आणि एकसंध असल्यासारखे दिसतात. मागे चौक उतरते नसतात. गायी कोठीपोटात आखूड नसतात. लोंबी मोठी असते.
छातीकडून कासेकडे जाणा-या दुधाच्या शिरा सुस्पष्ट आणि नागमोडी असतात. कासेची ठेवण मोठी आणि शरीराबाहेर जास्त असते. चारही स्तन लांबटगोल आणि समान अंतरावर असतात. शेपूट लांबलचक असून तिचा गोंडा काळसर झुपकेदार असतो. निरण (सोवाळी) काळी व सलसर ठेवणीची असते. रंग बहुतांश तांबडा असतो. त्यामधील विविध छटांचा असतो. अंगवार क्वचितच ठिपके असतात.
या गोवंशातील बैल गायींप्रमाणेच धष्टपुष्ट आणि थोराड असतात. बैलांच्या मस्तकाची ठेवण चेह-याच्या मानाने मोठी आणि नजरेत भरणारी असते. बैलांमध्ये वशिंड मोठं आणि घट्ट असून काळसर छटेचं असतं. बैल लाबपौंडी असतात. स्वभावाला अत्यंत शांत आणि सुस्वभावी असतात. त्यांच्यात मारकेपणा क्वचितच आढळतो. बैल ओढकाम शेतीकामासाठी चांगले असतात, पण जरा मंदपणे चालतात.
या गोवंशाच्या कालवडींचं प्रथम माजावर येण्याचं वय साधारणपणे ३० ते ३८ महिन्यांचं असतं. चांगल्या सांभाळलेल्या कालवडी २४ महिन्यांच्याही माजावर आल्याची उदाहरणं पाहण्यात आहेत. दुग्धोत्पादनाची क्षमता पहिल्या वेतापासून तिस-या वेतापर्यंत आकर्षक चढत्या कमानीची असते. हा गोवंश सलग जास्त काळ, उत्तम स्निग्धांश आणि भरपूर दुग्धोत्पादन यासाठीच प्रसिद्ध आहे. सर्वसाधारण मेहनतीवर दिवसाकाठी ६ ते ७ लिटर दूध सहज देतात.
आपल्या देशामध्ये दुग्धोत्पादन स्पध्रेमध्ये २४ तासांमध्ये १७ लिटर दूध देण्याची नोंद आहे. सरासरी स्निग्धांश ४.५० ते ५.५० पर्यंत असू शकतो. एका वेतामधील सरासरी दुग्धोत्पादन ३२१० कि.ग्रॅ. मिळते. दोन वेतांमधील अंतर १८ ते २४ महिन्यांचं असतं. दोन वेतांमधील भाकड काळ १०० ते १५० दिवसापर्यंत असू शकतो.
अशा उत्तम गुणवत्तेच्या गोवंशावर ब्राझील आणि अमेरिकेमध्ये संशोधन झालं. त्यातून गीरलॅण्डो गोवंश विकसित झाला. या गायी एकाच ठिकाणी उत्तम पद्धतीने सांभाळल्यास १० ते १२ वेणी एकाच घरी निश्चित होतात. तसंच चांगली बैलजोडी १५ ते १८ र्वष उत्तम काम करू शकते. या जातीचे खोंड वयाच्या तिस-या वर्षापासून शेतीकामात हळूहळू धरण्यास योग्य असतात.
या जातीचा वळू निश्चित करताना पुढील निकष आवर्जून लक्षात घ्यावेत.
वळूपासून मिळणारं मादी वासरांचं प्रमाण.
उपजत वासरे उत्तम वाढीची आणि निकोप असणं गरजेचं आहे.
गोवंशाची सर्व चिन्हं वासरांमध्ये संक्रमित होतात.
मादी वासरांचं पहिल्यांदा माजावर येण्याचं वय.
अधिक माहिती द्या किंवा कुठे मिळेल….