इंटरनेट दुधारी अस्त्र आहे का?, ‘फेसबुक’ चांगले की वाईट?, ‘फेसबुक’चे फायदे अधिक का तोटे? इत्यादी प्रश्न विचारण्याची वेळ कधीच निघून गेली आहे.
इंटरनेट दुधारी अस्त्र आहे का?, ‘फेसबुक’ चांगले की वाईट?, ‘फेसबुक’चे फायदे अधिक का तोटे? इत्यादी प्रश्न विचारण्याची वेळ कधीच निघून गेली आहे. इंटरनेटसारखे प्रभावी माध्यम, ‘फेसबुक’, ट्विटरसारख्या सोशल नेटवर्किंग साइट्स आणि त्यावरच्या तिन्हीत्रिकाळ चालणा-या गप्पाटप्पा, काही विधायक आणि बरेसचे निर्थक उपक्रम व अन्य अ‍ॅक्टिव्हिटीज् ज्यांच्या दैनंदिन जीवनाचा, आयुष्याचा अविभाज्य भाग बनून गेल्या आहेत, त्यांना असले प्रश्न अस्वस्थ करत नाहीत. मार्क झुकरबर्गने सर्वप्रथम ‘फेसबुक’चे ‘पान’ उघडले ते २००४मध्ये. तेव्हापासून या ‘फेसबुक’च्या आहारी गेलेल्यांची संख्या दिवसेंदिवस अशा वेगाने वाढत चालली आहे की, या ‘फेसबुक’ प्रजेला ‘फेसबुक’ चांगले की वाईट?, आपण ‘फेसबुक’च्या आहारी गेलो आहोत का?, ‘फेसबुक’चा अतिवापर होत आहे का?, ‘फेसबुक’चे आपल्याला व्यसन लागले आहे का?, ‘फेसबुक’मुळे आपण खऱ्याखुऱ्या, हाडामांसाच्या माणसांपासून, आपल्या कुटुंबीयांपासून दुरावत चाललो आहोत का? असल्या प्रश्नांमध्ये काडीइतकाही रस राहिलेला नाही. भारतात जशी तरुणांची संख्या सर्वाधिक आहे तशीच जगभर पसरलेल्या ‘फेसबुक’ प्रजेमध्ये तरुण तुर्क मोठय़ा प्रमाणावर नव्हे सर्वाधिक आहेत. आणि यापैकी बहुसंख्यांना आभासी दुनियेतील ‘फेसबुक’वरील अस्तित्वाशिवाय त्यांच्या आयुष्याला अर्थच नाही, तेच आपले अस्तित्व आहे असा काहीतरी भ्रम झाला आहे. यामुळेच चांगल्या-वाईटाच्या पलीकडे जाऊन या ‘फेसबुक’च्या पाइकांनी ‘फेसबुक’ला स्वीकारलेले आहे. सध्याच्या आकडेवारीनुसार ‘फेसबुक’चे जगभर १.२ अब्ज युजर्स आहेत. एखाद्या मोठया देशाच्या लोकसंख्येइतका हा ‘फेसबुक’ पाइकांचा समूह तासंतास ‘फेसबुक’वर अॅक्टिव्ह असतो. आणि ‘फेसबुक’वर तेरा वर्षाखालील व्यक्तींना पान उघडण्यास मनाई असली तरी अनेकांनी वय वाढवून आधीच ‘फेसबुक’चे पाइकत्व स्वीकारलेले आहे. ‘फेसबुक’ची ही तरुण प्रजा इंटरनेटवर अधिक सक्रिय आहे, माहीतगार आहे. ‘फेसबुक’च्या सामाजिक ब-या-वाईटाशी त्यांना फारसे घेणेदेणे नसले, ‘फेसबुक’ संपर्कामुळे उद्भवणा-या धोक्यांचे गांभीर्य त्यांना जाणवले नसले तरी ‘फेसबुक’पेक्षा ट्विटर, व्हॉट्स अॅप यांसारख्या सोशल साइट्सवर आपल्याला अधिक खुलेपणाने थेट व्यक्त होता येते हे या तरुणाईला उमजले आहे. शिवाय ‘फेसबुक’वर तेरा वर्षाची वयोमर्यादा असली तरी अन्य कट्टयांवर अशी वयोमर्यादा नाही, अभिव्यक्तीला जाचक वाटणारे निर्बंधही नाहीत. या परिस्थितीत ट्विटर, व्हॉट्स अॅप यांचे शिलेदार वाढणे स्वाभाविक होते. या स्पर्धेची झळ जाणवू लागल्यावर ‘फेसबुक’नेही, तरुणाईला अधिक खुलेपणाने व्यक्त होण्याची, त्यांची मते मांडण्याची मोकळीक देण्याची गरज आहे, त्यांना अभिव्यक्ती स्वातंत्र्य द्यायलाच हवे वगैरे शब्दफुले उधळत, १३ ते १८ वयोगटांतील ‘फेसबुक’ युजर्ससाठी काही निर्बंध शिथिल केले आहेत. ‘फेसबुक’ने या निर्णयाला मतस्वातंत्र्य, अभिव्यक्ती स्वातंत्र्य वगैरेचा मुलामा दिला असला तरी, ट्विटरसारख्या सोशल साइट्सनी मारलेल्या मजलीचा धसका घेऊनच हे पाऊल उचलण्यात आले आहे. या बदलांनुसार, १३ ते १७ वयोगटांतील युजर्सना आता त्यांच्या पोस्ट्स सर्वाबरोबर म्हणजे पब्लिकबरोबर शेअर करता येणार आहेत. म्हणजेच या युजर्सशी संबंधित नसलेल्या कुणीही अनोळखी व्यक्ती या पोस्ट्स, फोटो, वैयक्तिक माहिती-तपशील सारे काही पाहू शकतील. याआधी हा तपशील या युजर्सना फक्त ‘मित्र आणि मित्रांचे मित्र’ यांच्याशीच शेअर करता येत होता. याचबरोबर या वयोगटांतील नव्याने ‘फेसबुक’ उघडणा-या युजर्सनी पोस्ट केलेला तपशील हा फक्त ‘मित्र’च पाहू शकतील. अर्थात या सेटिंग्जमध्ये युजर बदल करू शकतात. ‘फेसबुक’च्या या निर्णयामुळे अल्पवयीन मुलामुलींचा गैरफायदा घेऊ पाहणा-या ऑनलाइन संभवितांना मोकळे रान मिळेल, अनेक वाईट बाबींना, सवंग, हीन गोष्टींना मोठया प्रमाणात वाव मिळेल अशी आशंका इंटरनेट, ‘फेसबुक’च्या दुधारी अस्तित्वाविषयी सजग असणा-या ‘बीटबुलीइंग’, ‘चाइल्ड एक्स्प्लॉयटेशन अँड ऑनलाइन प्रोटेक्शन सेंटर’ यांसारख्या सामाजिक संस्थांनी व्यक्त केली आहे. ‘फेसबुक’ने अर्थातच हे आक्षेप खोडून काढले आहेत. निकी कोलॅसो या त्यांच्या व्यवस्थापकाच्या म्हणण्यानुसार, ट्विटर वा इन्स्टाग्रामसारख्या साइट्सवर कुणालाही त्याचा वैयक्तिक तपशील जगजाहीर करता येतो. पण ‘फेसबुक’वरील एखादा अल्पवयीन युजर त्याची पोस्ट ‘पब्लिक’ म्हणून शेअर करू जात असताना त्याला ‘पब्लिक म्हणजे ज्यांना तो अथवा ती ओळखतही नाही अशा खरोखरीच अनोळखी व्यक्ती’ असा इशारा देण्यात येणार आहे. हा इशारा या युजरला सावध करण्यास पुरेसा आहे अशी ‘फेसबुक’ची भूमिका असली तरी प्रत्यक्षात भारतात आणि इतर देशांतही जे काही घडते आहे, ‘फेसबुक’चा ज्या प्रकारे गैरवापर होतो आहे, व्यक्तींची बदनामी होते आहे, ब्लॅकमेल केले जात आहे, शोषण केले जात आहे ते पाहता हा इशारा पुरेसे नाही हे कुणाही सुज्ञ माणसाला समजू शकेल. नकळत्या वयातील, अल्पवयीन, स्वत:चे बरे वाइट समजू न शकणाऱ्या मुला-मुलींना ‘फेसबुक’ वापराचे वा पोस्ट्स पब्लिक केल्यास शक्यप्राय धोके समजावून देण्याची गरज आहे. याविषयीही युजर्सना माहिती देण्यात येणार आहे, असे ‘फेसबुक’ने म्हटले आहे. पण हे झाले ‘फेसबुक’वरून आपला खासगी तपशील जगजाहीर करण्याविषयी. पण हेच ‘फेसबुक’ आपल्याला मानसिकदृष्टया परावलंबी बनवते, आपला आत्मविश्वास खचवते त्या धोक्यांविषयीही कुणीतरी बोलायला हवे. ‘फेसबुक’ वापरणा-या एका अल्पवयीन युजरच्या म्हणण्यानुसार, ‘फेसबुक’वर आपल्या एखाद्या कृतीला, विचाराला लाइक मिळण्यावर आता या बाबींचे बरे-वाईटपण ठरू लागले आहे. निखळ आनंद घेण्यापेक्षा लाइक किती यावर आमची आनंदाची मात्रा आता अवलंबून आहे. सततच्या अपडेटमुळे गेल्या अनेक वर्षातील ब-या-वाइट गोष्टी ‘फेसबुक’ने साठवून ठेवल्या आहेत. त्याचाही विसर ‘फेसबुक’ पडू देत नाही आणि सारेच मनात साचून राहाते. ‘फेसबुक’वरील प्रतिमेला आम्ही अधिक महत्त्व देऊ लागलो आहोत.’’ या युजरचे हे आत्मपरीक्षण ‘फेसबुक’ आणत असलेल्या मानसिक दौर्बल्याबद्दल बरेच काही सांगून जाते. यामुळेच एकंदर समाजस्वास्थ्यासाठी आणि या अल्पवयीन, अनभिज्ञ प्रजेचे मानसिक दौर्बल्य वाढू नये यासाठी ऑनलाइन फसवणूक, शोषण, छळ याविरुद्ध लढत असलेल्या संस्थांनी, व्यक्तींनीही पुढाकार घेऊन याबद्दल जनजागरण करायला हवे. मैदान खुले वाटले तरी याच मैदानातील हिरवळीखाली खड्डे, खाचखळगे असू शकतात आणि त्यामुळे घातअपघात, इजा होऊ शकते याची जाणीव अत्यंत स्पष्ट शब्दांत ‘फेसबुक’चे शागीर्द होऊ पाहणा-या या नव्या पिढीला द्यायला हवी.
[EPSB]
आमूलाग्र सुधारणा आवश्यक
महाराष्ट्राची एसटी हा महाराष्ट्राच्या अभिमानाचा विषय आहे. सार्वजनिक क्षेत्रात एवढा व्याप आणि गाडयांचा ताफा असलेला परिवहन उपक्रम भारतात आणि आशियातच काय, पण सा-या जगातही नसेल. ‘रस्ता तेथे एसटी’ अशी जाहिरात महामंडळ मोठया अभिमानाने एके काळी करत असे.
[/EPSB]
Very good article.