देवभूमीतील देवगडच्या मुगणे गावचं ग्रामदैवत असलेल्या श्री भगवती देवीचा वार्षिक जत्रोत्सव ४ ते ८ जानेवारी २०१५ या कालावधीत होत आहे. या जत्रोत्सवाचं महत्त्व अधोरेखित करणारा हा विशेष लेख...
निसर्गरम्य कोकण भूमीतली ग्रामदैवतं, हा येथील भाविकतेचा स्थायीभाव असून, परमेश्वरी शक्तीचा विविध रूपात भक्तीभावाने व मोठय़ा श्रद्धेनं उपासना केली जाते. येथील गावरहाटीच्या अधीन राहूनच सर्व धार्मिक सण व उत्सव साजरे करण्याची परंपरा आजही पाळली जाते, ती तेथील देवतांवरील श्रद्धेमुळेच! परिणामी माणसे एकमेकांना जोडून ठेवण्यात या देवस्थानांचा मोठा सहभाग आहे. येथील बहुतेक मंदिरं ही शिल्पकलेच्या विविध कलाविष्कारांनी संपन्न असून निसर्गाच्या कुशीत वा समुद्रालगत निर्माण केलेली आढळतात.
देवगडापासून ३० कि. मी. अंतरावर देवगड-मालवणच्या सीमेवरील मुणगे भावात असलेलं श्री भगवती देवी हे एक जागृत देवस्थान म्हणून सुपरिचित आहे. हे डॉ. भालचंद्र मुणगेकरांचे गाव आहे. या गावातील सर्वात मोठा उत्सव म्हणजे श्री भगवती देवीचा सलग पाच दिवस चालणारा वार्षिक यात्रोत्सव! या वर्षी ४ जानेवारीच्या रात्री पौष पौर्णिमेला (शाकंभरी) सुरू होऊन ८ जानेवारीला मध्यरात्री लळिताच्या कार्यक्रमाने त्याची सांगता होईल.
सुमारे ५०० वर्षापूर्वी या देवीच्या मूर्तीची स्थापना झाल्याचे ग्रामस्थांचं म्हणणं असून येथे ऋषीमुनींचं वास्तव्य असल्याने गावाला ‘मुणगे’ हे नाव प्राप्त झालं. येथून सुमारे २ कि.मी. अंतरावर असलेल्या बांबरवाडीतील ‘बायची देवी’ हे पूर्वी आद्यस्थान होतं. कालांतरानं मध्यवर्ती स्थानी असलेल्या या देवीस ग्रामदैवताचा मान देण्यात आला. सध्याची पाषाणमूर्तीची ही १८१० मध्ये प्रतिष्ठापना करण्यात आली. काळ्या पाषाणात सुंदर रेखीव कोरीव काम केलेली महिषासूर मर्दीनीच्या रूपात ४ फूट उंचीची मूर्ती असून बाजूला चांदीच्या पत्र्याचा सुंदर नक्षीकाम केलेला महिरप आहे. मूर्तीच्या एका हातात खड्ग, दुस-या हातात त्रिशुल, तिस-या हातात ढाल व चौथ्या हातात शंख असून ती महिषासूरावर पाय ठेवून उभी आहे. गाभा-यात मूर्ती उंचावर असल्याने बाहेरूनही भाविकांना दर्शन घेता येते. उत्तरेला असलेल्या गोमुख व शिवस्थानामुळे या देवीला ‘सोमसुत्री’ प्रदक्षिणा घालावा लागते. देवीची पालखीही तशीच फिरवली जाते. संपूर्ण मंदिराचं बांधकाम हेमांडपंथी आहे.
एका आख्यायिकेनुसार देवी काशीहून येथील पाडावे या कुटुंबियांच्या घरी वास्तव्याला आली होती, अशी समजूत असल्याने तिचे माहेर पाडावे यांच्या घरी आहे. म्हणून देवीची ओटी त्यांच्याच घरी भरली जाते. उत्सवकाळात देवीचं स्नान झाल्यावर सकाळी देवीस वस्रलंकारांनी व कवडय़ाच्या माळेनं सजववल्यावर विधिवत पूजा केली जाते. त्यानंतर देवीचं दर्शन व ओटी भरण्याचा कार्यक्रम असतो. देवीचे मंदिर प्रशस्त असून चार भागात विभागले आहे. बांधकाम उल्लेखनीय असून गाभारा पुरातन पद्धतीप्रमाणे लाकडी गोलाकार खांबांवर कोरीव काम करून बांधण्यात आला आहे. दुस-या भागात आरती, पुराणे सांगितली जातात. तिस-या भागात पालखी ठेवतात तर चौथ्या भागात नृत्य, गोंधळ, कीर्तन- प्रवचन व अवसर काढणे आदी कार्यक्रम होतात. येथेच ग्रामसभा घेतली जाते. सभोवतालचा परिसर मजबूत दगडी चि-यांनी बांधून काढला आहे. मंदिराच्या मागे महापुरुष असून जवळच गोमुखातून बारमाही वाहणारे पाणी आहे. मंदिराच्या आवारात श्री देवी अनभवानी, देवी पावणी, देवी भावय, ब्राह्मणदेव, देव गिरावळ व श्रीदेवी बायची अशी मंदिरं आहेत. देवी दर तीन वर्षानी कारिवणे वाडीतील पाडावे यांच्या घरी माहेरपणाला जाते व दुस-या दिवशी पूजाअर्चा, महानैवेद्य झाल्यावर वाजत-गाजत मंदिरात येण्यास निघते.
चैत्र महिन्यात एक महिना पालखी असते. आवारात गुढी उभारली जाते. पालखीच्या वेळी बारा-पाचाच्या मानक-यांच्या ‘वसंत पूजा’ केल्या जातात. ज्येष्ठ महिन्यात देसरूढ काढणं (प्रथा) व श्रावण महिन्यात दररोज श्रावणीपूजा केली जाते. गणेशोत्सव, नवरात्रोत्सव, त्रिपुरी पौर्णिमा व देवदिपावलीत सर्व स्थळांना दिव्यांनी सजवले जाते.
देवीच्या वार्षिक यात्रोत्सवात रोज देवीची पूजाअर्चा, दर्शन, ओटय़ा भरणं, सायंकाळी गोंधळी गायन, संगीत भजनं, प्रवचन व पुराणवाचन, देवीची आरती व पालखी मिरवणूक व कीर्तनाचे कार्यक्रम आयोजित केले जातात. शेवटच्या रात्री लळीताच्या कार्यक्रमाने या शानदार सोहळ्याची सांगता केली जाते. मुंबईकर माहेरवाशीणी बहुसंख्येने उपस्थित राहून देवीचे आशीर्वाद घेत असल्याने संपूर्ण गावात आनंदाचे वातावरण असतं. मंदिर परिसरही विद्युत रोषणाईने सजविला जातो. शेजारीच भक्तनिवास असल्याने दूरवरच्या भाविकांची राहण्याची सोय येथे केली जाते.
एका बाजूला आचरा खाडी, दुस-या बाजूस अरबी समुद्र व पोयरे तसंच हिंदळे गावच्या शेजारीच मुणगे हे निसर्गसंपन्न गाव वसलं आहे. येथून जवळच कुणकेश्वर व मीठबांव ही पर्यटनस्थळे असल्याने असंख्य पर्यटक व भाविक भक्तांचा राबता या ठिकाणी आढळतो. मुणगे येथील श्री भगवती देवीच्या यात्रोत्सवाला एकदातरी आवर्जून भेट द्यावी.
Dude, right on there brertoh.