विद्यार्थीदशेत शालेय सुट्टयांचा काळ हा सर्वात आनंदाचा असायचा. लायब्ररी लावायला परवानगी मिळायची, गोष्टीची पुस्तकं घरी यायची, न लपवता वाचता यायची. रोज किमान एक पुस्तक या वेगाने लायब्ररीतील पुस्तकांचा फडशा पाडता यायचा.
विद्यार्थीदशेत शालेय सुट्टयांचा काळ हा सर्वात आनंदाचा असायचा. लायब्ररी लावायला परवानगी मिळायची, गोष्टीची पुस्तकं घरी यायची, न लपवता वाचता यायची. रोज किमान एक पुस्तक या वेगाने लायब्ररीतील पुस्तकांचा फडशा पाडता यायचा. धमाल असायची. त्या वेळी वाचन म्हटलं की केवळ पुस्तकं, छापील अक्षरवाङ्मयावर अवलंबून राहावं लागायचं.
आवडत्या लेखकाचं पुस्तक मिळवण्यासाठी कोण खटाटोप करायला लागायची. पुस्तक मिळवा, आगाऊ मागणी नोंदवा, वाचनालयात फिल्डिंग लावा, ओळखीच्यांकडे पुस्तक मागा आणि आणखी काय काय.
प्रत्येक वाचकाचा हा अनुभव असावा. नंतरही कैक वर्षे हेच सुरू होतं. पुस्तक हेच माध्यम. मग हळूहळू ध्वनिफिती आल्या. पुस्तक वाचता तसंच ऐकताही येऊ लागलं. आपल्याकडे संपूर्ण पुस्तक नाही; पण कथा तरी ध्वनिफितींच्या माध्यमातून ऐकण्याइतकी प्रगती झाली. तरीही कोऱ्या पुस्तकांचा गंध आणि आवडत्या लेखकाचं पुस्तक एका बैठकीत संपवण्याचा आनंद याची बरोबरी कथाकथनाच्या ध्वनिफिती करू शकल्या नाहीत.
ऐंशीच्या दशकात एखाद्या त्सुनामीसारख्या आलेल्या संगणकीय क्रांतीने आणि या क्रांतीपश्चात तंत्रज्ञानाच्या विस्ताराने मात्र वाचकांसाठी वाचनानंदाची महाद्वारेच जणू खुली केली. ‘वाचू किती दो डोळ्यांनी.’ अशी वाचकाची अवस्था होण्याइतपत विविध माध्यमांतून वाचकांपर्यंत साहित्याचे आविष्कार पोहोचू लागले. संगणकाचा पडदा जणू पुस्तकाचेच पान असल्यागत देशोदेशींची पुस्तके, नियतकालिके वाचकांपर्यंत एका सेकंदात आणून ठेवू लागला. उत्तमोत्तम मजकूर वाचनासाठी संगणकावरच वाचकांसमोर येऊ लागला.
संगणक जसजसा लॅपटॉप, टॅब्लेट, स्मार्टफोन असे विविध अवतार घेऊ लागला तसतसे या मजकुराचे रूपरंगही बदलू लागले. वेबसाईटवरचा मजकूर, पीडीएफ, ई-पेपर आणि ई-बुक्स यांनी वाचनाचे रूपरंग बदलले तसेच लयही बदलली. जगाच्या कानाकोपऱ्यात कुठेही आणि कधीही टॅब्लेट उघडा, किंडल, नूक वा कोबेसारखं एखादं ई-रिडर उघडा, स्मार्टफोनवरील मून रिडर वा तत्सम एखादा ई-रिडर प्रोग्रॅम सुरू करा आणि वाचनात हरवून जा इतपत पुस्तकं जवळ आली.
इलेक्ट्रॉनिक रूपातील ही पुस्तकं खरं तर ई-पुस्तकं अनेकांना आकर्षित करू लागली. जवळपास अख्खी लायब्ररी किंवा मोठ्ठा ग्रंथसंग्रह इवल्याशा टॅबमध्ये वा ई-रिडरमध्ये बाळगून जाणता वाचक फिरू लागला. आवडती लेखकमंडळी सगळी त्याच्या खिशात, स्मार्टफोनमध्ये नांदू लागली. पुस्तकांचे ढीग नको की ग्रंथसंग्रह मांडायला कपाटांची किटकिट नको. सगळं खिशात. पॉकेटबुक्स पॉकेटमध्ये.
नव्याचे नऊ दिवस संपत आले अर्थात ई-बुक्स आणि ई-रिडरची नवलाई संपली आणि वाचकांना काहीतरी खुपायला लागले. वाचन तर सुरू आहे; पण काहीतरी हरवलंय असा अस्वस्थपणा वाढू लागला. अनेकांच्या लक्षात आलं हातात ई-रिडर आहे, त्यात पुस्तक आहे, त्या पुस्तकाचं पानही खऱ्या पुस्तकासारखं उलटलं जातंय, वाचता येतंय; पण इसमे वो मजा नही.
खरंखुरं कागदावर छापलेलं पुस्तक हातात धरून वाचण्याची, त्याची पानं उलटण्याची, नवंकोरं पुस्तक, त्याचा गंध श्वासात भरून घ्यायची जी गम्मत होती ती नाहीशी झालीय. आरामात गादीवर लोळत, उशीवर रेलून, काहीतरी च्याऊम्याऊ तोंडात टाकत पुस्तक वाचण्याची जी मज्जा होती ती या ई-रिडरमध्ये नाही.
एखाद्या संदर्भासाठी पुस्तकांचं कपाट उघडून पुस्तकं खालीवर करत, नेमकं पुस्तक हुडकून काढण्यात, तो संदर्भ शोधून त्या ओळी-शब्द निरखण्यात जे अतिव समाधान मिळायचं ते या ई-जमान्यात नाही असं जगभरच्या वाचकांना वाटायला लागलं. ही मतं नोंदवली गेल्यावर वाचकांचे दोन तट पडले. एक पुस्तकवाला गट आणि दुसरा ई-रिडरच्या प्रेमात बुडालेला वाचकवर्ग. त्यावर चर्चा-वितंडवाद सुरू झाला तो अजूनही सुरूच असतो.
पुस्तकं अधिक आनंद देतात की ई-रिडरवरील ई-बुकं या वादात आपल्याला पडायचं कारण नाही. माझ्यापुरतं म्हणाल तर माझ्याकडच्या ई-रिडरवर अनेक लेखकांची पुस्तकं मला चुटकीसरशी उपलब्ध आहेत याचा मला आनंद वाटतोच आणि वाढत जाणाऱ्या ग्रंथसंग्रहाचाही. मी पुस्तकंही घेतो आणि ई-बुक्सही डाऊनलोड करतो. पण पुस्तक वाचण्याचा आनंद ई-बुक्स देतात का याबद्दल माझ्याही मनात किंचितसा संभ्रम आहे. तरीही कुठल्याही गटातील वाचकांसाठी आनंदाचा, सुखाचा काळ म्हणाल तर सध्याचाच असे म्हणायला हरकत नाही.
तुम्हाला पाहिजे त्या प्रकारचं साहित्य विविध माध्यमांतून तुमच्यासमोर हजर आहे. दररोज शेकडो पुस्तकं प्रसिद्ध होत असतात. लायब्ररीतील पुस्तकं, पदपथावर वा रद्दीवाल्याकडे मांडलेली जुनी-नवी पुस्तकं आपल्यातील वाचकाला खुणावत असतात.
ई-बुक्सच्या माध्यमातून तर जुनी, दुर्मीळ गणली जाणारी पुस्तकंही तुम्हाला उपलब्ध आहेत. नावाजलेले जगप्रसिद्ध लेखक, त्याचं साहित्य उपलब्ध आहे.
प्रोजेक्ट गुटनबर्ग अशा पुस्तकांसाठी इंटरनेटवर प्रसिद्ध आहे. २७ हजारांपेक्षा अधिक पुस्तकं असलेली gutenberg.org ही साईट म्हणजे अशा पुस्तकांचा एक खजिनाच आहे. तुम्ही या साईटला नक्की भेट द्या.
ई-बुक्सच्या या जमान्यात ‘शोधा म्हणजे सापडेल’ हा मंत्र लक्षात ठेवून नेट लावायचा. तुमच्या आवडीची, उत्तमोत्तम ई-बुक्स अधिकृतपणे डाऊनलोड करता येतील अशा अनेक साईट इंटरनेटवर आहेत. ‘अधिकृतपणे’ हा यातील महत्त्वाचा शब्द आहे. त्यापैकी काही साईटची माहिती तुम्हाला पुढे देतोय. या नावांनी गुगलवर शोध घ्या, साईट मिळाली की तुम्हाला हवी असलेली पुस्तकं तुमच्या संगणकावर डाऊनलोड करून वाचा किंवा तुमच्या टॅबवर वा स्मार्टफोनवर साठवून ‘मूनरिडर’सारखा एखादा ई-रिडर प्रोग्रॅम डाऊनलोड करून त्याद्वारे वाचा..
क्लासिकबुकशेल्फ.कॉम या साईटवर अभिजात साहित्य आहे. याशिवाय, पेजबायपेजबुक्स.कॉम, क्लासिकबुक.इन्फो, क्लासिकरिडर.कॉम, रिडप्रिंट.कॉम, प्लॅनेटइबुक.कॉम, बिब्लीओमॅनिया.कॉम, लिटरेचर.ऑर्ग, बार्टलबाय.कॉम/फिक्शन, फिक्शन.यूएस.
अभ्यासाची, शैक्षणिक अभ्यासक्रमाची पुस्तकं हवी असतील तर टेक्स्टबुक रिव्होल्युशन, विकीबुक्स, नो धीस फ्रि ऑनलाईन टेक्स्टबुक्स, ऑनलाईन मेडिकल टेक्स्टबुक्स, ऑनलाईन सायन्स अँड मॅथ टेक्स्टबुक, फ्लॅट वर्ल्ड नॉलेज, लाईट अँड मॅटर, ईमेडिसीन या साईट्सचा शोध घ्या.
लहान मुलांची पुस्तकं हवी असतील तर बायगॉश.कॉम, मुनसेज.कॉम, लुकीबुक.कॉम या साईटवर डोकवा.
शेक्सपीअरपासून अगदी नव्या नाटककारांच्या नाटकांच्या संहिता वाचायच्या असतील तर रीडबुकऑनलाईन.नेट, प्लेज, शेक्सपीअर, प्लेज ऑनलाईन, प्रोप्ले या साईट्सचा शोध घ्या.
नवी पुस्तकं हवी असतील तर पब्लिकबुकशेल्फ.कॉम, आयबीडीओएफ.कॉम, फॉक्सग्लोव्ह, बेइन.कॉम, गेटफ्रीइबुक्स.कॉम यांना भेट द्या.
विज्ञानकथांसाठी
हवरवुल्फ.कॉम/एसएफबुक्स/ या साईटला भेट द्या. जुन्यात जुनी, दुर्मीळ पुस्तकं वाचायची असतील तर क्वेस्टीया.कॉम/पब्लिकडोमेनइंडेक्स या साईटवर शोध घ्या.
कथा, कविता, इतिहास, नाटक, इंग्रजीखेरीज इतर भाषांमधील साहित्य तुम्हाला जे-जे हवं ते ई-बुक्सच्या माध्यमातून अनेक साईट्सवर उपलब्ध आहे. अगदी बंदी घातलेली पुस्तकंही एका साईटवर उपलब्ध आहेत.
बस्स, शोधत रहा, शोधत रहा..
(संदर्भ – वर दिलेल्या ई-बुक्सच्या संकेतस्थळांसह आणखी अनेक साईट्सची माहिती http://iheartintelligence.com/2014/08/31/free-books-100-legal-sites-download-literature/ या नेटपत्त्यावर उपलब्ध आहे.)
मराठी पुस्तकांसाठी www . esahity . com या वेबसाईटला भेट द्या.