जगामध्ये अनेक ठिकाणी जंगले नष्ट होत असताना आणि तेथील जैवविविधता संपुष्टात येत असताना, भारतात मात्र वन्यजीवांचे अतिशय चांगल्या प्रकारे संरक्षण केले जात आहे. मात्र, त्याचवेळी चोरटया शिकारीमुळे या प्रयत्नांमध्ये अडथळे येत आहेत. ही समस्या केवळ भारतातच नव्हे तर जगात सर्वत्र मोठय़ा प्रमाणावर दिसून येत आहे. त्यामुळेच अमेरिकेने भारतासोबत आणि आशियातील इतर देशांसोबत वन्यजीव संरक्षणासाठी चळवळ उभारली आहे. आज ४ डिसेंबरला असलेल्या जागतिक वन्यजीव संरक्षण आणि संवर्धन दिनाच्या निमित्ताने अमेरिकेच्या भारतातील राजदूत नॅन्सी पॉवेल यांनी या प्रयत्नांचा घेतलेला हा वेध.
भारताच्या समृद्ध परंपरेचा केंद्रबिंदू म्हणजे वन्यजीव. बंगालचे वाघ, आशियातील एकशिंगी गेंडे, भारतीय मोर आणि अशा इतर अनेक वैशिष्टयपूर्ण वन्यप्राण्यांचे सुरक्षित वसतिस्थान बनण्यासाठी भारतामध्ये अतिशय पोषक वातावरण आहे. या वन्यजीवांचे भारतात विशेष महत्त्व आहे. तेथील राष्ट्रीय चिन्हांमध्ये त्यांचे दर्शन घडत असतेच. पण त्याचबरोबर भारताचे पर्यावरण, अर्थव्यवस्था आणि संस्कृती यांमध्ये वन्यजीव महत्त्वाची भूमिका बजावत असतात. अलीकडच्या काही वर्षात वन्यजीवांच्या संरक्षणासाठी भारताने केलेल्या प्रयत्नांना यश येत असल्याचे दिसत आहे. लुप्त होण्याच्या मार्गावर असलेल्या अनेक प्रजातींचे संरक्षण विविध योजनांमुळे झाले आहे.
वन्यजीव तस्करीची समस्या
एकीकडे लुप्त होणा-या प्रजातींना वाचवण्यात यश आले असले तरी दुसरीकडे वन्यप्राण्यांच्या अवयवांची तस्करी ही एक मोठी समस्या बनली आहे. केवळ भारतातीलच नव्हे तर आंतरराष्ट्रीय वन्यजीव संरक्षकांच्या दृष्टीने ही बाब चिंताजनक होत चालली आहे. हस्तिदंत, गेंडयाचे शिंग आणि वाघाच्या शरीरातील विविध अवयव यांच्या चोरटया व्यापाराचे प्रमाण दिवसेंदिवस वाढत चालले आहे.
जगभरात या व्यापारातून दरवर्षी ३५ हजार ते ७० हजार कोटी रुपयांची उलाढाल होत असल्याचा अंदाज व्यक्त केला जात आहे. वन्यजीवांच्या तस्करीमुळे कायदा आणि सुरक्षा व्यवस्था, गुन्हेगारी टोळ्यांचा निधी यांसारखे प्रश्न उपस्थित होण्याबरोबरच जंगलातील त्यांच्या अशा मुक्तसंचारामुळे जंगलात राहणा-या स्थानिकांच्या उपजीविकेवर परिणाण होऊ लागला आहे.
एकत्रित प्रयत्नांची गरज
अलीकडेच झालेल्या पूर्व आशियाई देशांच्या परिषदेमध्ये अमेरिकेचे राष्ट्राध्यक्ष बराक ओबामा व परराष्ट्रमंत्री हिलरी क्लिंटन या दोघांनीही वन्यजीवांच्या तस्करीला आळा घालण्यासाठी लढा उभारण्यावर भर दिला होता. यासाठी सरकार आणि सर्वसामान्य नागरिक, स्वयंसेवी संस्था व खासगी क्षेत्र या सर्वाच्या एकत्रित प्रयत्नांची आणि सहकार्याची गरज आहे. या समस्येबाबत जनजागृती करण्यासाठी, अशा गुन्ह्यांचा तंत्रशुद्ध पद्धतीने तपास करण्यासाठी व दोषींवर कायदेशीर कारवाई होण्यासाठी अमेरिकेचे भारत आणि आंतरराष्ट्रीय समुदायासोबत प्रयत्न सुरू आहेत.
अमेरिका व भारताचा सहभाग
या प्रयत्नांचाच भाग म्हणून वन्यजीव संरक्षणासाठी करण्यात आलेल्या करारांना (कन्व्हेन्शन ऑन इंटरनॅशनल ट्रेड इन एन्डेंजर्ड स्पीशिज ऑफ वाइल्ड फौना अँड फ्लोरा) आणि संघटनांना (इंटरनॅशनल युनियन फॉर द कॉन्झर्वेशन ऑफ नेचर) भारत आणि अमेरिकेने पाठिंबा दर्शवला आहे. त्याचबरोबर संयुक्त राष्ट्रांचा भ्रष्टाचाराविरोधातील करार यांसारख्या बहुस्तरीय मंचानाही त्यांचा पाठिंबा आहे. इंटरपोल, अमली पदार्थ आणि गुन्हे रोखण्यासाठी असलेले संयुक्त राष्ट्रांचे कार्यालय आणि वन्यजीवांची तस्करी रोखण्यामध्ये जागतिक बँकेचा सहभाग या सर्वानाच अमेरिकेने पाठबळ दिले आहे.
सहभाग वाढवण्याचे आवाहन
वन्यजीवांची तस्करी रोखण्यासाठी अमेरिकेच्या प्रादेशिक विकास मोहिमेंतर्गत असियानच्या वन्यजीव संरक्षक जाळ्यांच्या माध्यमातून आशियामध्ये २००५ पासून १ कोटी ७० लाख डॉलर्सची गुंतवणूक करण्यात आली आहे. जगभरात इतर ठिकाणी वन्यजीव संरक्षणासाठी सुरू असलेल्या प्रकल्पांमध्येही अमेरिकेचा सहभाग आहे. याचे उदाहरणच घ्यायचे झाले तर इंटरपोलसोबत ‘साउथ एशिया वाइल्डलाइफ एन्फोर्समेंट नेटवर्क’ मध्ये सुरू असलेल्या कामाचे देता येईल. प्रादेशिक वन्यजीव संरक्षणाच्या जाळ्याची जागतिक प्रणाली निर्माण करण्याचे हिलरी क्लिंटन यांनी आवाहन केले आहे. यामध्ये सहभागी होण्यासाठी उत्सुक असलेल्या भागीदारांची आम्ही वाट पाहत आहोत.
वन्यजीवांच्या हानीची चिंता
वन्यजीव आणि वन उत्पादने यांच्या तस्करीची झळ प्रत्यक्ष वन्यजीवांनाच बसत असते. होणा-या हानीचा वन्यजीव हाच केंद्रबिंदू असतो. त्यामुळेच वन्यजीवांच्या संरक्षणाची अमेरिकेला विशेष चिंता आहे. वन्यजीवांच्या तस्करीमध्ये घरी सहजपणे पाळता येणारे वन्यजीव, सरपटणा-या प्राण्यांची कातडी आणि काही प्रमाणात हस्तिदंत व गेंडयाच्या शिंगांचा समावेश असतो. या समस्येची जबाबदारी आम्ही एकत्रितपणे स्वीकारत आहोत आणि यावर होणा-या उपाययोजनांमध्ये अमेरिकेचा सहभाग असावा, असे आम्हाला वाटत आहे.
भारताचे प्रयत्न कौतुकास्पद
भारतामध्ये वन्यजीवांच्या संरक्षणासाठी सुरू असलेल्या प्रयत्नांचे अमेरिकेला कौतुक वाटते व या प्रयत्नात भारतातील वन्यजीव संरक्षक आणि संस्थांसोबत गेल्या अनेक दशकांपासून असलेल्या अमेरिकेच्या सहभागाचा अभिमान आहे. अमेरिकेची मत्स्य आणि वन्यजीव सेवा आणि भारतीय वन्यजीव संस्था यांच्यात सुरू असलेल्या सहकार्यामुळे दोन्ही देशांतील तज्ज्ञांना फायदा होत आहे. दोन्ही देशांतील शैक्षणिक व खासगी संस्थांदरम्यान विविध स्तरावर भागीदारी सुरू आहे व त्यामुळे वन्यजीव संरक्षण, चोरटया शिकारीला प्रतिबंध आणि वनक्षेत्रांच्या परिसरात राहणाऱ्या जमातींचा विकास या क्षेत्रांमध्ये उल्लेखनीय यश मिळत आहे. वन्यजीवांच्या संरक्षणासाठी व चोरटया शिकारीला रोखण्यासाठी तळमळीने कार्य करणा-या आंतरराष्ट्रीय, प्रादेशिक व स्थानिक संघटनांशी अमेरिका भागीदारी करत आहे. ४ डिसेंबरला असलेल्या वन्यजीव संरक्षण दिनाच्या निमित्ताने भारतातील या सर्व भागीदारांच्या प्रयत्नांचे व बांधिलकीची अमेरिका प्रशंसा करत आहे.
पर्यावरणाचे रक्षणार्थ भारताचे प्रयत्न .त्याचे मुद्दे
Janahit bahu uddeshiya gramin vikas sanstha, Telang Takali affiliated to Nisarg Mitra Manch, Pandharkawada from 4 years we have worked on slogan of “Protection of water,land & forest” we one devoted for the protection
in yavatmal districts there is one villege Tipeshwar sanctury. in that to survival all animals, plants & other activity done by theme.
we have to plant the plant & also we have to survive it. by celebrating Environmental Day, Welfare day, forest & life weekend , world water day earth day etc.we have to celebrates all these days by surviving forest & to have to spread to all villages to survive forest by all means.
to deny the problems of environment, we have eco friend ganesha, eco friend dipawali, environment news paper are also giving to our villages friends. in cities & towns many posters are also there for survival of environment.