न्यूयॉर्क येथील स्टॅच्यू ऑफ लिबर्टी म्हणजे स्वातंत्र्यदेवतेचा पुतळा म्हणजे अमेरिकेचे राष्ट्रीय स्मारक. खरे तर अमेरिका कशी वसली, याचे हे ऐतिहासिक स्मारक आहे. या ठिकाणी एका मोठ्या हॉलमध्ये जगातील किती लोक, कोणत्या वर्षी आले हे एका नकाशाद्वारे, निरनिगळ्या रंगाचे स्तंभ रंगवून दाखवले आहे. तसेच पृथ्वीच्या गोलार्धावर हे लोक कोणत्या देशातून आले हेसुद्धा रंगाद्वारे दाखवले आहे.
अमेरिका म्हटलं म्हणजे प्रथम डोळ्यांसमोर येते ती तिथली ‘स्वातंत्र्यदेवता!’ अमेरिकेत गेल्यावर या स्वातंत्र्यदेवतेला न भेटता परत येणारा माणूस तसा विरळाच. ही स्वातंत्र्यदेवता म्हणजे ‘स्टॅच्यू ऑफ लिबर्टी’ हा झळाळत्या हिरवट रंगाचा पुतळा मोठा विलोभनीय आहे. न्यूयॉर्कजवळ हडसन नदी व भव्य स्टॅच्यू ऑफ लिबर्टीची अशी ही संयुक्त सहल आहे.प्रथम एलिस आयलंडला जायचे व तेथून पुढे स्वातंत्र्यदेवतेला भेट द्यायची.
‘एलिस आयलंड’चा इतिहास मोठा मनोरंजक आहे. हे बेट १८०८ साली वसले गेले. अमेरिकेच्या संरक्षणासाठी तेथे सैनिकी तळ उभारण्यात आला. नंतर १८३० पासून आर्यलड, ब्रिटन, जर्मनीतून लोक येऊ लागले. हे प्रमाण हळूहळू वाढत जाऊन रशिया, हंगेरी, इटली, इस्रायल, ऑस्ट्रेलिया अशा जगाच्या विविध भागांतून लोकांचे लोंढे त्या बेटावर समुद्राच्या मार्गाने पोहोचले आणि तेथून पुढे अमेरिकेत प्रवेश करू लागले. त्यामुळे अमेरिकेने ‘इमिग्रंट कोटा’ ठरवण्यासाठी कायदा केला. तेथे येणा-या लोकांचे लिंग, वय, उद्योग व आरोग्य याची नोंद करून, त्यांची वैद्यकीय तपासणी करून नंतरच त्यांना अमेरिकेत प्रवेश मिळत असे. या मार्गाने २५२ दशलक्ष लोक येथे पोहोचले. त्यावेळी आलेल्या लोकांचे कपडे, सामान, पेटय़ा, दागिने, पादत्राणे अजूनही व्यवस्थित मांडलेल्या आहेत. त्यांचे फोटोही तेथे लावलेले आहेत. धार्मिक, राजकीय, सामाजिक, आर्थिक अशा निरनिराळ्या कारणास्तव जगातल्या अनेक देशांतील लोक आपली मातृभूमी सोडून अमेरिकेत आले. पुढे अमेरिका हीच त्यांची कर्मभूमी व मातृभूमी झाली.
अमेरिका कशी वसली याचे हे ऐतिहासिक स्मारक आहे. या ठिकाणी एका मोठ्या हॉलमध्ये जगातील किती लोक, कोणत्या वर्षी आले हे एका नकाशाद्वारे त्यात निरनिगळ्या रंगाचे स्तंभ रंगवून दाखवले आहे. तसेच पृथ्वीच्या गोलार्धावर हे लोक कोणत्या देशातून आले हेसुद्धा रंगाद्वारे दाखवले आहे. त्यावरून भारतीय लोक १९५०-६० या दशकात प्रथम आले व पुढे त्यांचे प्रमाण वाढत गेले असे दिसते. १९८०-९० च्या दशकात हे प्रमाण सर्वात जास्त होते. इतर देशातून किती लोक, केव्हा आले हेसुद्धा आपल्याला तुलना करून पाहता येते. अमेरिकेला विस्तीर्ण समुद्रकिनारा लाभला आहे. त्यामुळे येथे वेगवेगळ्या देशातील निरनिराळ्या दिशांनी लोकांनी स्थलांतर केले. या स्थलांतरीत लोकांनी अमेरिका वसवली, वाढवली व समृद्धही केली. आजची अमेरिका ही अनेक देशातील, वंशातील, भाषांतील व धर्मातील लोकांची बनली आहे. या सा-या लोकांना या देशाने सामावून घेतले आहे. त्यात भारतीयांचाही मोठा सहभाग आहे.
अमेरिकन इंग्रजीत स्पॅनिश, डच, चिनी, फ्रेंच असे अनेक भाषांतील शब्द येऊन बसले आहेत. जसे ‘टायफून, यांकी’ वगैरे. विविध देशांतून आलेल्या या लोकांनी अमेरिकेला आपलं मानलं. आज त्यांची दुसरी, तिसरी तर कधी चौथी पिढीही तेथे सुखाने नांदते आहे. येथे तुम्हाला ‘रेझिम’ दिसणार नाही. सर्वाना शिक्षणाच्या, नोकरीच्या, प्रगतीच्या समान संधी प्राप्त होतील, असे अधोरेखित करण्यात आले आहे. अनेक देशातील, वंशातील, धर्मातील इथे आलेल्या लोकांची मिळून एक निराळी अमेरिकन संस्कृती तयार झाली आहे; जी व्यक्तिस्वातंत्र्याचा सदैव पुरस्कार करते. म्हणूनच अमेरिकेत स्थलांतरीत झालेले भारतीय हाच आपला देश मानत असावेत. अमेरिकेची जडणघडण समजून घेण्यासाठी एलिस आयलंडची सहल खूप उपयोगी ठरली.
दुपारनंतर छोटय़ा बोटीतून ‘स्टॅच्यू ऑफ लिबर्टी’ पाहायला निघाले. या स्वातंत्र्य पुतळ्याचा इतिहास मोठा रंजक आहे. हा स्वातंत्र्यदेवतेचा पुतळा ‘बेड लाँज’ या आयलंडवर आहे. पुढे १९५६ साली या बेटाचे नाव ‘लिबर्टी आयलंड’ असे ठेवण्यात आले. दुपारच्या तळपत्या उन्हात, हिरवट रंगाची डौलदार स्वातंत्र्यदेवता, उजव्या हातात सोनेरी मशाल घेऊन मोठ्या दिमाखात उभी होती. या पुतळ्याची उंची खालच्या चौथ-यापासून ते अगदी वपर्यंत ३०५ फूट आहे. केवळ पुतळाच १५१ फूट उंचीचा आहे. असे म्हटले जाते की, ही देवता स्वत:च ‘इमिग्रंट’ आहे. कारण फ्रेंच लोकांनी अमेरिकेला तो पुतळा भेट दिला. १८७१ साली या ठिकाणी स्वातंत्र्यदेवता उभी करायची असे ठरवले गेले. त्यावेळी सिव्हिल वॉर संपले होते. अमेरिका हा देश स्वातंत्र्य, समतेच्या पायावर नवे तंत्रज्ञान घेऊन वैभवाने उभे राहू पाहत होता. अशा काळात ही स्वातंत्र्यदेवता पॅरिसमध्ये तयार झाली. या पुतळ्याचे फ्रेमवर्क, त्याचे डिझाइन फ्रेंच तंत्रज्ञ व कलाकारांनी तयार केले. त्यासाठी निधीची व्यवस्थाही त्यांनीच केली.
अशा प्रकारे तयार झालेला हा पुतळा १८८५ साली पुन्हा सुटा करण्यात आला आणि नंतर तो बोटीने न्यूयॉर्कला नेण्यात आला. २८-१०-१८८६ या दिवशी पुन्हा जोडून तयार केलेला स्वातंत्र्यदेवतेचा पुतळा, आज आहे त्या ठिकाणी उभा करण्यात आला. अमेरिकेने १९२४ साली या पुतळ्याला ‘राष्ट्रीय स्मारकाचा’ दर्जा दिला. स्टॅच्यू ऑफ लिबर्टी प्रचंड मोठा असूनही, अवाढव्य वाटत नाही. उलट जवळून पाहताना अत्यंत सुबकच वाटतो. उदाहरण द्यायचे झाले तर या देवतेचा चेहरा १० फूट रुंद, नाक ३ फूट ८ इंच, डोळे २ फूट ६ इंच व केवळ मानेपासून वपर्यंत उंची २८ फूट आहे. तिची संपूर्ण शरीरयष्टी अत्यंत प्रमाणबद्ध आहे. तिच्या अंगावरचे सैलसर पायघोळ वस्त्र, त्यावरच्या बारीक लांब चुण्या खूप रेखीव दिसतात. तिचा किंचित उभट चेहरा, थोडेसे लांबट डोळे, सरळ नाक तिच्या सौंदर्यात भरच घालतात. तिची उभी राहण्याची ढब मोठी आकर्षक आहे. त्यातील सोन्याची मशाल १६ फूट ५ इंच उंचीची आहे. दुपारच्या उन्हात ती झळाळून चकमत होती. या स्वातंत्र्यदेवतेच्या मुकुटाला सात टोके आहेत. ही टोके सूर्याची सात किरणे समजली जातात. हा मुकूट पुरातन काळातील रोमन राजांच्या गुलामगिरीतून सा-यांना मुक्त केल्यावर तिने धारण केला, असे मानले जाते. या मुकुटाला २५ खिडक्या आहेत. या पुतळ्यासाठी मुख्यत: तांबे व त्याशिवाय इतर काही धातू वापरले आहेत. अमेरिकेच्याच नव्हे तर जगातील सर्व लोकांच्या स्वातंत्र्यासाठी ती सजग उभी आहे.
११ सप्टेंबर २००१ ते ३ ऑगस्ट २००४ पर्यंत येथे सुरक्षिततेच्या कारणास्तव प्रवेशबंदी होती. आजही येथे प्रवेश घेण्यापूर्वी कडक तपासणी होते. प्रवेश केल्यावर आपण प्रथम लिफ्टमधून पाचव्या मजल्यापर्यंत जातो. तिथे पोहोचल्यावर फोटो वगैरे काढून तिस-या मजल्यापर्यंत खाली उतरून येतो. पुन्हा आजूबाजूचा परिसर पाहून घेता येतो. हा सारा परिसर हिरवागार मोकळा व भव्य आहे. या स्वातंत्र्यदेवतेच्या भव्यतेसारखाच इथला सारा परिसर आहे. या पुतळ्याच्या आतून, तिच्या मुकुटापर्यंत चालत जाता येते. चालत जाण्यासाठी एकूण ३५४ पाय-या आहेत. त्या १९ इंच रुंदीच्या असून वरती निमुळत्या होत जातात. आतील तापमान बाहेरच्या तापमानापेक्षा जास्त असते. त्यामुळे भरपूर पाणी पिऊन जावे लागते. आत जाताना पाणी नेता येत नाही. एकावेळी फक्त १० लोकांनाच आत सोडतात. अर्थात त्यासाठी दोन-तीन महिने आधी बुकिंग करावे लागते.
ही स्वातंत्र्यदेवता पाहताना मनात काही विचार आले. त्याचबरोबर काही प्रश्नही उभे राहिले. जगातील सर्व लोकांना स्वातंत्र्य मिळावे, समता प्रस्थापित व्हावी म्हणून अमेरिका कटीबद्ध आहे, असे चित्र अमेरिका सा-या जगापुढे ठेवते. पण खरोखरच केवळ जगाच्या स्वातंत्र्यासाठी, कल्याणासाठी अमेरिका झगडते आहे का? की जगाच्या राजकारणात आणि अर्थकारणात आपले स्थान बळकट करण्यासाठी अमेरिका प्रयत्नशील आहे? डोक्यात घोंघावणारे विचार मी झटकून टाकण्याचा प्रयत्न केला. आम्ही परतीच्या प्रवासासाठी रांगेत उभे राहिलो. थोड्या वेळाने एक डौलदार वळण घेऊन छोटी बोट समोर उभी राहिली. समुद्रपक्षी पाण्यावर अलगद तरंगत, पाण्यात सूर मारून मासे टिपत होते. पिवळ्या रंगाच्या वॉटर टॅक्सी फे-या मारत होत्या. सूर्य मावळतीकडे झुकला होता. आमच्यापासून दूर जाणा-या त्या स्वातंत्र्यदेवतेला मी पुन्हा एकदा डोळे भरून पाहिले आणि मनोमन ‘अलविदा’ म्हटले.
छान माहितीवर्धक लेख. अमेरिकी आकर्षण, भारतीय तरुणाईस् , १९८० या दशकात सर्वाधिक होते व ते तसे ननोंदविले देखिल गेले आहे. मात्र हे आकर्षण आजही दिसून येते. खरोखरच हा देश जगाच्या कल्याणा करिता निस्वार्थ राजकारण करीत आहे का या प्र्श्नावरही त्यांनी लक्ष देणे गरजेचे बनले आहे.