भारतातील खूरवाल्या प्राण्यांपैकी गवा हा सर्वात मोठा आणि वजनदार प्राणी आहे. त्याची शरीरयष्टी भरदार असते. पूर्ण वाढलेल्या नर नर गव्याचे वजन ९०० ते हजार किलोपर्यंत असते, तर मादी नरापेक्षा लहान असते. गवा बलिष्ठ असला तरी स्वभावाने बुजरा व भित्रा असतो. परंतु त्याचा एकसारखा पाठलाग केला किंवा तो जखमी झाला, तर तो क्रूर बनतो.
स्तनी वर्गाच्या समखुरी गणाच्या गोकुलातील उष्ण कटिबंधातील गवा हा एक प्राणी आहे. हिंदीत याला गौर असे नाव आहे. भारतीय जातीच्या गव्याचे शास्त्रीय नाव ‘बॉस गोरस’ असे आहे. थायलंड, मलेशिया, आलोस, व्हिएतनाम, नेपाळ, भूतान आणि भारत या देशांतील दाट जंगलांत गवे आढळतात. एकूण गव्यांची संख्या पाहता ८० टक्के गवे भारतात आढळतात. डोंगराळ भागातील अरण्यात आणि हिमालयाच्या पायथ्याच्या टेकडय़ात गवे आढळतात. महाराष्ट्रातील रत्नागिरी, कोल्हापूर, अमरावती व भंडारा या जिल्हय़ांमधील डोंगराळ प्रदेशात ते आढळून येतात. उन्हाळय़ामध्ये डोंगराळ प्रदेशातील गवत व पाने संपल्यावर ते खाली हिरवळ असलेल्या भागात जातात.
भारतातील खूरवाल्या प्राण्यांपैकी गवा हा सर्वात मोठा आणि वजनदार प्राणी आहे. त्याची शरीरयष्टी भरदार असते. पूर्ण वाढलेल्या नर गव्याची उंची सुमारे १८० सेंमी. व लांबी सुमारे ३०० सेंमी. असते. नराच्या शिंगांचा विस्तार मुळापासून ७९ सेंमी. असतो. कान आकाराने मोठे असतात. नर गव्याचे वजन ९०० ते हजार किलोपर्यंत असते, तर मादी नरापेक्षा लहान असते. गव्याच्या खांद्यावर एक मांसल उंचवटा (लहान वशिंड) असून तो पाठीच्या मध्यापर्यंत गेलेला असतो. गव्याचे नुकतेच जन्मलेले पिलू सोनेरी पिवळय़ा रंगाचे असते. नंतर ते हळूहळू तांबूस रंगाचे होऊन शेवटी लालसर तांबडय़ा रंगाचे अथवा कॉफीच्या रंगाचे होते. पूर्ण वाढ झाल्यानंतर गव्याच्या शरीराचा रंग काळा होतो. कपाळ राखाडी रंगाचे असते. गव्याचे पाय बळकट असून त्याचा खालचा भाग गुडघ्यापर्यंत पांढरा असल्यामुळे हा भाग पायमोजे घतल्यासारखा दिसतो. शरीरावर केस जवळजवळ नसतात. डोळे तपकिरी रंगाचे असतात. गव्याचे गंधज्ञान तीव्र असते. वासावरून त्यांना एकमेकांचा माग काढता येतो. श्रवणशक्ती व दृष्टी मंद असते. गव्यांची शिंगे गायी-म्हशींच्या शिंगासारखीच असतात. शिंगे जन्मभर कायम असतात. गवे वेगवेगळय़ा परिस्थितीत फिसकारणे, भ्याँऽऽ करून ओरडणे, रेकणे, हंबरणे व शिळ घालणे, असे वेगवेगळे आवाज काढतात.
गव्याचे मुख्य खाद्य गवत, पण ते पानेही खातात. कारवीची पाने ते आवडीने खातात. ते सकाळी आणि संध्याकाळी चरण्याकरता बाहेर पडतात. दुपारी उन्हाच्या वेळी एकांतस्थळी सावलीमध्ये ते रवंथ करीत पडून राहतात. गवे क्षारयुक्त जमीन असलेल्या ठिकाणी अधूनमधून जाऊन ती चाटतात. यामुळे त्यांना सोडियम, पोटॅशियम, लोह, फॉस्फरसयुक्त व क्षारांचा पुरवठा होऊन त्यांची हाडे व स्नायू बळकट होतात. गव्याला दोन खूर असतात व त्यांच्या विशिष्ट रचनेमुळे ते डोंगर आणि डोंगरकडा सहज चढून जातात. गवा बलिष्ठ असला तरी स्वभावाने बुजरा व भित्रा असतो. त्याचा एकसारखा पाठलाग केला किंवा तो जखमी झाला, तर तो चिडून क्रूर बनतो.
गव्याचे सामान्यत: १०-१२ जणांचे लहान कळप असतात. त्यांचा प्रजननाचा काळ ठरावीक असा दिसून येत नाही. नर-मादी डिसेंबर- जानेवारीच्या सुमारास माजावर येतात. गर्भावधी नऊ महिन्यांचा असतो. प्रजननाचा काळ निरनिराळय़ा प्रदेशांत पुढेमागे असतो. गव्याचा आयु:काल ३०-४० वर्षे असतो. गवा आणि हत्ती यांचे सहचर्य पुष्कळदा आढून येते. हे दोन्ही प्राणी एके ठिकाणी चरताना दिसतात. गवा आणि गाय यांच्या संकरातून जन्मणा-या प्राण्याला ‘मिथुन’ म्हणतात. हा प्राणी ईशान्य भारतात मोठय़ा प्रामाणावर आढळतो.
प्रहारने किलबिल पुरवणीचं नाव बदलून छोट्टम मोठ्ठम का ठेवले? पुरवणीची नावे बदलून पेपरचा खप वाढेल असे प्रहारच्या टीमला वाटते का? छोट्टम मोठ्ठम हे नाव लहान मुलांना आणि मोठ्यांनाही उच्चारण्यास फार कठीण जातेय. किलबिल नावच पुरवणीसाठी योग्य होतं.