सह्याद्रीच्या गडकोटांची सफर हा एक रोमहर्षक अनुभव असतो. प्रत्येक गड वेगळा असतो. काही गड हे अतिशय दुर्गम आणि दमछाक करणारे असतात. ‘प्रचितगड’ अगदी याच कुळातला. सातारा, रत्नागिरी आणि सांगली अशा तीन जिल्ह्यांच्या सीमेवर वसलेला आणि चांदोली अभयारण्याच्या गर्द झाडीत विसावलेला बेलाग दुर्ग अशी प्रचितगडाची ओळख असते.
हाडाच्या ट्रेकर्सना दुर्गभ्रमंती करण्यासाठी कुठलीच वेळ आडवी येत नाही. या भ्रमंतीसाठी अनुकूल असलेले हिवाळा आणि पावसाळय़ातील काही दिवस सोडले तर बाकी उन्हाळयातील दुर्गभ्रमंती म्हणजे सर्वसामान्यांसाठी अवघडच विषय. उन्हाळा जरी असला तरी सह्याद्रीच्या रांगांवर विसावलेल्या एका तरी गडकिल्ल्यावर जाण्यासाठी पट्टीच्या ट्रेकर्सचे पाय शिवशिवत असतात. अशांसाठी हे अवघड किल्ले म्हणजे एक पर्वणीच ठरते. अशाच किल्ल्यांपैकी एक असणारा किल्ला म्हणजे सह्याद्रीचा मुकूटमणी ‘किल्ले प्रचितगड’.
या किल्ल्यावर जाण्यासाठी पुण्याच्या भटक्यांनी सातारा, पाटण कुंभार्ली घाटमार्गे संगमेश्वराहून शृंगारपूर गाठावं. मुंबईकडील भटक्यांनी मुंबई-गोवा हायवेवरून चिपळूण, संगमेश्वराहून शृंगारपूर जावं. किल्ल्यांवर जाण्यासाठी अस्तित्वात असणा-या वाटांपैकी एक वाट सातारा जिल्ह्यातील ‘पाथरपूंज’ या गावातून जाते. यामार्गे वनखात्याची रीतसर परवानगी घेऊनच पुढे जावं लागतं. दुसरी वाट शृंगारपुरातून नायरीमाग्रे थेट गडावर जाते. ही वाट सर्व दृष्टीने सोयीस्कर, पण या वाटेने वाटाडयांशिवाय पोहोचणं धोक्याचं आणि धाडसाचं ठरतं. वाटाडय़ा घेऊन गेल्यास या भटकंतीचा आनंद द्विगुणीत झाल्याशिवाय राहत नाही. प्रचितगड पाहण्यासाठी कमीत कमी दोन दिवस हाताशी हवेतच. म्हणूनच शृंगारपुरातील स्वयंभू हनुमान मंदिरात मुक्काम ठोकून भल्या पहाटेच नायरीमार्गे किल्ल्याकडे वाट धरावी.
या वाटेने आपल्याला खडी चढाई करावी लागते. परंतु वाटेवर विपुल प्रमाणात असणारं पाणी आणि अजूनही असणारी हिरवाई यामुळे ही चढाई सुखकर वाटत राहते. साधारण चार-साडेचार तासांची खडी चढाई केल्यानंतर आपण चांदोली अभयारण्यालगतच्या गर्द झाडीत प्रवेश करतो. सूर्याचा कवडसाही जमिनीपर्यंत पोहोचू न शकणा-या या अरण्यातून संयमाने आणि डोळसपणे चालत राहिलो तर जंगलचा खजिनाच आपल्यासमोर उघडा होतो. गवे, हरीण, भेकर, अस्वलं आदी वन्यप्राणी आपल्याला या दरम्यान दिसू शकतात. अशा गर्द झाडीतून वाट काढत आपण एका विस्तीर्ण अशा पठारावर पोहोचतो. समोर पठारावर पडलेल्या अगणित जांभ्या दगडाचा सडा पाहून आश्चर्य वाटल्याखेरीज राहत नाही. वैज्ञानिक चमत्कार असलेला हा दगडांचा सडा आपल्या नजरेतसुद्धा मावत नाही. या सडय़ातून आणि पुन्हा जंगलातून दोन तासांची पायपीट करून आपण अशा एका टप्प्यावर येतो की, तिथून आपल्याला प्रचितगडाचे संपूर्ण आणि विहंगम दृश्य दिसते. हे दृश्य पाहून एवढय़ा तासांची पायपीट विसरून मन कृतार्थ होतं.
निसर्गाच्या कोंदणात बसलेला हा प्रचितगड पाहून याचा उपयोग शिवकाळात टेहळणीसाठीच का केला गेला, याचं उत्तर सापडतं. प्रचितगडावर जाण्यासाठी असणारी वाट अत्यंत धोकादायक बनल्यामुळे तिथे वर जाण्यासाठी लोखंडी शिडी लावण्यात आली आहे. या शिडीने वर गेल्यावर उद्ध्वस्त प्रवेशद्वार लागतं. या प्रवेशद्वारानंतर लगेचच डाव्या बाजूला पाण्याचं टाक लागतं. तसंच थोडंसं पुढे गेल्यावर गडावरील भवानी देवीचं मंदिर पाहून तिथे क्षणभर नतमस्तक होऊनच पुढे जावं, असं वाटतं.
या मंदिरातील मूर्ती भग्नावस्थेत असून मंदिराभोवती तब्बल पाच तोफा आपल्याला आजही शाबूत राहिलेल्या दिसतात. मंदिराच्या खालच्या बाजूस पाच कातळकोरीव पाण्याच्या टाक्या बघितल्याशिवाय गड फिरणे, व्यर्थ ठरते. ऐन उन्हाळ्यातील पूर्ण भरलेली व दगडी खांब असलेली स्वच्छ व थंडगार पाण्याची टाकी म्हणजेच जलमहाल हा प्रचितगडाचा खराखुरा दागिनाच म्हणावा लागेल. प्रचितगडाच्या दक्षिणेकडील टोकावर पडके दारुगोळा कोठारही उद्ध्वस्त अवस्थेत आहे. असा हा संपूर्ण गड फिरण्यास एक तास पुरेसा ठरतो.
गड पाहताना पश्चिमेला अस्ताकडे चाललेला सूर्यदेखील गडावरच्या डौलाने फडकणा-या भगव्याला आणि गडाच्या दुर्गमतेवर नतमस्तक होताना आपल्याला दिसतो. ते दृश्य विलोभनीय वाटतं. पश्चिमेकडे कोकण, पूर्वेकडे घनदाट चांदोली अभयारण्य, उत्तरेकडील प्राचीन मळेघाट व डावीकडे उंच, अजस्र् आणि महाकाय डोंगररांग पाहून आपल्याला खरोखरीच सह्याद्रीचा मुकुटमणी पाहिल्याचा अभिमान वाटल्याशिवाय राहत नाही. अशा वातावरणातच गडावर मुक्काम करून दुस-या दिवशी नेरदवाडीतील िखडीमाग्रे (ता. चिपळूण) गड उतरून आपली दुर्गयात्रा संपवावी.
प्रचितगड म्हणजे निसर्गाच्या कोंदणात असलेलं एक अद्भुत दुर्ग लेणंच! कठीण आणि प्रचंड पायपीटने दमछाक करणारा म्हणून हा किल्ला सर्वसामान्य ट्रेकर्सपासून तसा दुर्लक्षित राहिला आहे. जंगलात घ्यावयाची खबरदारी, अनुभवी वाटाडय़ा आणि पुरेशी काळजी घेतली, तर किल्ल्याच्या चढाईबरोबरच जंगलसफारीच्या अद्भुत आनंदाची ‘प्रचिती’ आपल्याला मिळाल्याशिवाय राहत नाही.
Sundar mahiti ahe