आपलं दैनंदिन राहणीमान तंत्रज्ञानामुळे कमालीचं बदलून गेलं आहे. विज्ञान जसं प्रगत होत आहे, तंत्रज्ञानाच्या क्षेत्रातही हरघडीला नव्या शोधांची भर पडत आहे. तंत्रज्ञानाचा वापर आपल्या इतक्या अंगवळणी पडला आहे की आज अनेक यंत्र व यांत्रिक सुविधांशिवाय आपली रोजची कामं पूर्ण करणंही आपल्याला अशक्य वाटतं. थोडक्यात यंत्र व तंत्राच्या मदतीशिवाय आजच्या मानवाचं जगणं काहीसं कठीणच झालं आहे. मात्र तांत्रिक प्रगतीच्या या काळातही काही माणसांना यंत्रांची व तंत्रज्ञानाची भीती वाटते. या भीतीने त्यांचं मन ग्रासून जातं. आधुनिक तंत्रज्ञानाने अशा काही फोबियांना जन्म दिलेला आहे.
मानसिक भीती ही मानसशास्त्रज्ञ व मानसोपचार तज्ज्ञांपुढे असलेली एक कठीण समस्या आहे. मानसिक भयगंड ऊर्फ फोबिया नाहीसं करणं म्हणजे अस्तित्वात नसलेल्या गोष्टी आहेत, असं गृहीत धरून त्यांच्याविषयीचा रुग्णाच्या मनात असलेला भयगंड नाहीसा करणं होय. काळ बदलत गेला. वैद्यकशास्त्र व मानसोपचारशास्त्रातही प्रगती झाली. परंतु फोबियाची समस्या आजतागायत कायम आहे. किंबहुना त्यामध्ये भर पडतेच आहे. माणसांना उंचीची, अंधाराची, किळसवाण्या कीटकांची वा प्राण्यांची, एकटेपणाची वगैरे अकारण भीती वाटते व तो विशिष्ट भयगंड (फोबिया) त्यांच्यात निर्माण होतो. योग्यवेळी मानसोपचार मिळाले नाहीत तर असा फोबिया त्यांच्या मनात वर्षानुवर्ष ठाण मांडून बसतो व त्यांच्या मनावर राज्य करतो. अशी मनात ठाण मांडून बसलेली जुनाट भीती ही घालवून टाकणं हे मग तज्ज्ञांसाठी मोठं कठीण काम होऊन बसतं. आता वैद्यकीय उपचारही तंत्रज्ञानाच्या सहाय्याने प्रगत झाले आहेत. परंतु फोबिया नाहीसा करण्याच्या मानसोपचारतज्ज्ञांपुढील आव्हानामध्ये तंत्रज्ञानाने मदत करण्याऐवजी अजूनच भर घातली आहे असं आढळून आलंय. एकविसाव्या शतकात तंत्रज्ञान प्रगतीने अनेक नव्या मानसिक भयगंडाना अर्थात फोबियांना आमंत्रण दिलं आहे. तंत्रांच्या व यंत्रांच्या वापरामुळे हे फोबिया निर्माण झाले आहेत. यातील काही भयगंड हे यंत्रांच्या प्रत्यक्ष वापराशी निगडित आहेत तर काही अप्रत्यक्षरीत्या संबंधित आहेत. एखाद्याचा भयगंड हा दुस-या माणसांसाठी गंमतीचा किंवा चेष्टेचा विषय असू शकतो. त्याचप्रमाणे नव्या तंत्रज्ञानाने जन्माला घातलेले हे फोबियांचे प्रकारही काही वेळा मनोरंजक वाटतात. त्यांचे काही प्रकार पुढीलप्रमाणे..
टेक्नोफोबिया– खरं तर सतराव्या शतकात औद्योगिक क्रांतीची सुरुवात होण्याच्या काळात तंत्रज्ञानाची व यंत्रांची पुष्कळ मोठी भीती जनमानसात पसरलेली होती. तेव्हा टेक्नोफोबिया म्हणजे तंत्रज्ञानाची भीती असणे या संकल्पनेचा जन्म झाला. मात्र ही कल्पना आजच्या युगातही चपखल बसते. कॉम्प्युटर, टीव्ही, कार, मोबाइल, लिफ्ट, अशा प्रकारच्या सर्वच तंत्रज्ञानाची व यंत्राची भीती एखाद्याच्या मनात असते. मग तो मनुष्य प्रगत यंत्रांचा वापर करायला घाबरतो. यातही काही जण सोप्या यंत्राचा वापर सहजगत्या करतात, मात्र जटिल प्रक्रिया असणाऱ्या यंत्रांवर काम करताना मात्र त्यांना कमालीची भीती वाटते. ही भीती प्रौढ व ज्येष्ठ व्यक्तींमध्ये जास्त आढळते. उदाहरणार्थ जुने डायलचे फोन वापरणारी व्यक्ती नवा मोबाइल वापरताना अडखळते. अनेकदा यंत्रांचा अतिवापर मानवाचं अस्तित्व नष्ट करेल की काय अशीही भीती लोकांना वाटत असते.
सायबरफोबिया- या प्रकारात माणसांना संगणकाची भीती वाटते. संगणक वापरून एखादं कामं करणं म्हणजे या व्यक्तींना नकोसं वाटतं. संगणक वापरल्याने आपल्या खासगी गोष्टी इतरांना कळतील अशी भीतीही त्यांना वाटत असते.
नोमोफोबिया– नो मोबाइल अर्थात मोबाइल जवळ नसण्यातून उत्पन्न झालेला भयगंड म्हणजे नोमोफोबिया. मोबाइलचा अतिवापर करणा-यांमध्ये हा भयगंड जास्त प्रमाणात आढळतो. २००८ साली इंग्लंडमध्ये ही संज्ञा सर्वात प्रथम वापरली गेली. मोबाइल जवळ नसला की काही व्यक्ती अत्यंत अस्वस्थ होतात, मग त्यांची चिडचिड होते, त्यांचा धीर सुटतो, त्यांची चलबिचल होऊ लागते. त्यांच्या वागण्यात असे अनेक प्रकारचे बदल अचानक जाणवू लागतात. तसंच मोबाइलचा वापर करता येत नसेल तेव्हाही त्यांची हीच स्थिती होते. काही कारणाने मोबाइल बंद पडतो, नेटवर्क नाहीसं होतं, बॅटरी संपते, अशा वेळी मोबाइल वापरता आला नाही की या व्यक्ती अस्वस्थ होतात.
टेलिफोनोफोबिया– या व्यक्तींना टेलिफोनच्या यंत्राची नाही तर त्यावर बोलण्याची भीती वाटत असते. त्यामुळे फोन वाजला की त्याला उत्तर देण्याच्या विचारानेच या व्यक्ती अस्वस्थ होतात. रिंग वाजली की या व्यक्तींना कंप सुटतो व त्या शक्यतो फोनपासून दूर राहणं पसंत करतात.
सेल्फिफोबिया– हा भयगंड गेल्या काही वर्षात नव्यानेच निर्माण झालेला आहे. मोबाइलमध्ये फोटो घेऊन तो सोशल मीडियावर प्रसिद्ध करण्याची हल्ली पद्धत बोकाळली आहे. लोक येता-जाता कशाचेही फोटो काढत असतात. मात्र आपला स्वत:चा फोटो चांगला येईल की नाही, किंवा आपण फोटोत चांगले दिसतोय की नाही या विचारांनी काही माणसं त्रस्त होतात. सतत याचाच विचार करत राहतात. मग ही माणसं वेगवेगळ्या कोनातून, स्टाइलमध्ये स्वत:चे फोटो काढत राहतात. नोइंटरनेट फोबिया- काही जणांना इंटरनेटची इतकी सवय असते की त्याशिवाय त्यांचा एकही क्षण जात नाही. अशा व्यक्ती मग सतत जगाच्या संपर्कात राहण्याची धडपड करतात व त्यासाठी त्यांना इंटरनेटची कायम गरज भासते. एखाद्या ठिकाणी इंटरनेट सुविधा उपलब्ध नसेल तर तिथं या व्यक्ती सहसा जात नाहीत. गेल्याच तर त्या फार काळ तिथं राहू शकत नाहीत. घरी व ऑफिसातही कायम इंटरनेट संपर्क कसा टिकून राहील याची तजवीज या व्यक्ती करत असतात.
अॅडॉप्शनरेटोफोबिया- हल्ली मोबाइल व इंटरनेटवरील अॅप्लिकेशन्स बनवणं सोपं झालं आहे. काही मंडळी तर यात अगदी कुशल असतात. त्यामुळे नवनवीन अॅप्लिकेशन्स ही मंडळी शोधून काढत असतात. परंतु आपण तयार केलेलं अॅप्लिकेशन कोणी वापरेल की नाही, त्याला पुरेशी प्रसिद्धी मिळेल की नाही, ते यशस्वी होईल की नाही याच्या विचारांनी अॅप्लिकेशन बनवणारी माणसं ग्रस्त होतात.
काही फोबिया निर्माण होण्याची शक्यता
रिमोट हरवण्याची भीती- काही जणांना टीव्हीची इतकी सवय झालेली असते की त्यांना टीव्ही पाहिल्याखेरीज एकही क्षण चैन पडत नाही. अशी माणसं रिमोट सापडला नाही किंवा टीव्ही सुरू झाला नाही तर कासावीस होतात. मग तो रिमोट सापडेपर्यंत त्यांच्या जीवात जीव येत नाही. रिमोट हरवणं म्हणजे त्यांच्यासाठी मोठं संकटच असतं.
पासवर्ड विसरण्याची भीती- हल्ली आपल्याला सतत इंटरनेटचा वापर करावा लागतो. तेव्हा अनेक ठिकाणी माहिती सुरक्षित ठेवण्यासाठी पासवर्डही द्यावे लागतात. हे पासवर्ड विसरले तर काय होईल अशी भीती काहींच्या मनात असते.
मोबाइल हरवण्याची भीती- काही जणांना मोबाइल हरवण्याची किंवा पाण्यात पडण्याची सतत भीती वाटते. म्हणून ही माणसं स्वत:चा मोबाइल जीवापाड जपतात.
मोबाइलविषयीचे फोबिया
मोबाइल फोनच्या अतिवापरातून काही जणांना भयगंड निर्माण होऊ शकतात. ही शक्यता टाळता येत नाही.
अकॉस्टिकोफोबिया- आवाजाची भीती वाटणे, विशेषत: मोबाइलच्या आवाजाची म्हणजे रिंगटोनची भीती वाटणे. मोबाइलचा आवाज त्यांना अस्वस्थ करतो.
बॅक्टेरियाफोबिया- यात मोबाइलवर असलेल्या जंतूंची व त्यामुळे होणा-या आजारांची भीती काहींना वाटते.
कार्सिनोफोबिया- मोबाइलमुळे कर्करोग होईल काय याची भीती काहींना वाटते.
निओफोबिया- नव्या तंत्रज्ञानाचे मोबाइल वापरण्याची भीती काहींना कायम वाटत राहते.
यंत्रांबाबत भीती मनात असणं साहजिक आहे. हे विशिष्ट प्रकारचे फोबिया तंत्रज्ञानाच्या वापरामुळे निर्माण झालेले आहेत. तंत्रज्ञानविषयक या भयगंडांबाबत खूप संशोधन झालेलं नाही मात्र त्यांचं अस्तित्व नाकारता येत नाही, असं काही मानसोपचारतज्ज्ञांचं म्हणणं आहे.
अतिशय उपयुक्त माहिती, धन्यवाद विशाखा शिर्के ,!