आपण नेहमी दूरचित्रवाणीवर वेगवेगळ्या चेह-यांना पाहतो. ज्या चेह-यांना आपण पाहतो त्यामध्ये कलाकार, सहकलाकार, निवेदक, बातमीदार, संपादक इत्यादींचा भरणा असतो. ही सगळी झाली पडद्यावरती चमकणारी मंडळी. अर्थात पडद्यावर मंडळी ग्लॅमरच्या जगामध्ये महत्त्वाचे स्थान असते किंवा लोकांमध्ये एक प्रकारची क्रेझ असते. पण हे चेहरे जितके लोकांसमोर येतात त्यापेक्षा कितीतरी जास्त पटीने संधी आहेत. या संधी कोणकोणत्या आहेत याचा विचार करण्यासाठी आपल्याला जास्त खोलात पाहावे लागेल. अर्थातच त्याचा वेगवेगळ्या भागांचा विचार करावा लागेल. ढोबळमानाने दूरचित्रवाणीच्या कार्यक्रमांचे फिक्शन आणि नॉन फिक्शन म्हणजेच वास्तवावर आधारित कार्यक्रम आणि काल्पनिक कार्यक्रम अशी विभागणी करता येते. यापैकी फिक्शन म्हणजेच काल्पनिक अर्थात मनोरंजनासाठी लागणा-या आवश्यक अशा दूरचित्रवाणीच्या पडद्यामागील संधीचा विचार करूयात.
दूरचित्रवाणीचा कार्यक्रम तयार करण्यासाठी खूप मोठी फौज लागते आणि अर्थातच मुंबईमध्ये हा उद्योग मोठया प्रमाणावर स्थिरावला आहे. आणि त्यामुळे मुंबईमध्ये असलेल्यांना तर या क्षेत्रात खूप मोठया प्रमाणावर संधी मिळते असे आपण म्हणू शकतो.
मुंबईमध्ये आजच्या घडीला लहान-मोठे असे मिळून एक हजारच्या वरती प्रॉडक्शन हाउसेस म्हणजेच दूरचित्रवाणीच्या मालिकांची निर्मिती केंद्रे आहेत. या निर्मिती केंद्रांमधून वेगवेगळ्या भाषेतील प्रादेशिक किंवा राष्ट्रीय वाहिन्यांसाठी कार्यक्रमांची निर्मिती केली जाते. यामध्ये जी कोणी महत्त्वाची मंडळी असतात त्यांचं विभाजन करत असताना त्यामध्ये प्रोडक्शन म्हणजेच निर्मितीचा संघ आणि इतर अशी ढोबळमानाने दोन विभागणी करता येते. ज्यावेळी आपण प्रोडक्शन टीमचा विचार करतो त्यावेळी संपूर्ण प्रॉडक्शन किंवा विशिष्ट एका मालिकेचा प्रोडक्शन इन्चार्ज किंवा निर्मिती प्रमुख असा एक व्यक्ती असतो. कधी कधी त्याच्याऐवजी कार्यकरी निर्माता याच्याकडे अतिरिक्त जबाबदारी येते. पण मुळात प्रॉडक्शनचे काम हा करणारा व्यक्ती पूर्णत: वेगळा असतो. या प्रॉडक्शनचे काम करणा-यांमध्ये प्रॉडक्शन कंट्रोलरच्या हाताखाली संपूर्ण संघ असतो. त्यामध्ये प्रॉडक्शन एक्झिक्युटिव्ह, प्रॉडक्शन असिस्टंट आणि प्रॉडक्शन हेल्पर किंवा अगदी स्पोट बॉय इत्यादींचा समावेश होतो. प्रत्येकाची भूमिका वेगवेगळी मात्र महत्त्वाची असते. सर्वात आधी स्पॉट बॉयची भूमिका काय असते हे आपण बघुयात. स्पॉट बॉय हा प्रत्यक्ष चित्रीकरण सुरू असताना किंवा चित्रीकरणाशी संबंधित इतर सुरू असताना त्या चित्रीकरणस्थळी हजर असतो आणि तिथे असलेल्या सर्व लोकांच्या असतात किंवा त्यांना ज्या काही लागतात त्यांची पूर्तता करण्याचे कार्य तो तत्परतेने करत असतो. म्हणजेच दिग्दर्शक, अभिनेते, सहाय्यक दिग्दर्शक, एडीटर किंवा इतर काही मंडळी त्यांना ज्या काही गोष्टी लागतात त्या ताबडतोब आणून देणे आणि त्या सेटवरती उपलब्ध करणे हे काम त्या स्पॉट बॉयचे असते. हा स्पॉट बॉय दूरचित्रवाणी क्षेत्रातील सर्वात खालचा म्हणजेच कनिष्ठ पातळीवरचा व्यक्ती समजला जातो, मात्र त्याची भूमिका तितकीच महत्त्वाची असते. त्याचबरोबर मिळालेले मानधन हेसुद्धा महत्त्वाचे असते अर्थात काही प्रोडक्शन हाउसेस कंत्राटी पद्धतीने स्पॉट बॉयना ठेवतात आणि कमी मानधनावरदेखील त्यांच्याकडून काम करून घेतात.
स्पॉट बॉयनंतरची व्यक्ती असते ती म्हणजे प्रॉडक्शन हेल्पर. प्रॉडक्शन हेल्परचे काम बघता एकूण सेटवरती असलेल्या सगळ्या वेगळ्या प्रॉपर्टी किंवा घटक यांची संपूर्णत: नोंद ठेवणे आणि ज्याला असेल त्या गोष्टींची तिथे सोय करून देणे हे महत्वाचे कार्य असते. ज्यावेळी दिग्दर्शक, कला दिग्दर्शक, नृत्य दिग्दर्शक इत्यादींना कोणत्याही प्रकारच्या सेटवरील वस्तूंबाबत गरज वाटते त्या वेळेला ते यासाठी प्रॉडक्शन हेल्परला सांगतात आणि ते लगबगीने त्याची पूर्तता करतात. हा प्रॉडक्शन हेल्पर हा एकाच वेळी दिग्दर्शक आणि प्रोडक्शन या दोन्ही संघामध्ये समन्वय ठेवण्याचे कार्यदेखील करत असतो. प्रॉडक्शन असिस्टंटचे कार्य सहाय्यक दिग्दर्शकासोबत मिळून सातत्य ठेवणे त्यासाठी असणा-या वस्तू उपलब्ध करणे आणि त्याची व्यवस्था करणे हे असते. हे करत असताना हा प्रॉडक्शन असिस्टंट दिग्दर्शक, सहाय्यक दिग्दर्शक वेळप्रसंगी कलाकार आणि फ्लोअर मॅनेजर यांच्याशी संपर्कात असतो. त्यांना संपर्कात ठेऊन सातत्य राखण्यासाठी ज्या काही महत्त्वाच्या गोष्टींची गरज असते त्याची पूर्तता तो करत असतो. सहाय्यक असिस्टंटला अनेक वेळा अचानक काही गोष्टींची जी मागणी केली जाते त्याची उपलब्धता करण्याचे कार्यदेखील असते. काही वेळा दृश्यामध्ये बदल केले जातात तर काही वेळा एकूणच चित्रीकरणासाठीचे साहित्य बदलले जाते. अशा वेळी प्रोडक्शन असिस्टंटची भूमिका असते.
प्रॉडक्शन एक्झिक्युटिव्ह
स्पॉट बॉय, हेल्पर आणि असिस्टंट सगळ्यांवर देखरेखीचे कार्य प्रोडक्शन एक्झिक्युटिव्ह करत असतो. सेटवरील सातत्याने लागणा-या वस्तू त्या कुठून मिळणार या सर्वाची यादी त्या सर्वाचे संपर्क आणि त्यांच्याशी सातत्याने संवाद आणि पाठवायचे आहे या सगळ्या गोष्टींचे नियोजन प्रॉडक्शन एक्झिक्युटिव्ह सांभाळत असतो. हे करत असताना प्रॉडक्शन एक्झिक्युटिव्हला वेळोवेळी महत्वाच्या पदावरील व्यक्तींसोबत संपर्कात राहणे आवश्यक असते. अर्थात मालिकेचे बजेटही वाढू नये आणि दिग्दर्शकाला किंवा इतर लोकांना लागणा-या वस्तूंची पूर्तता व्हावी यासाठी तो प्रयत्नशील असतो. सेटवरील लोकांच्या खाण्या-पिण्याची व्यवस्था, येण्याजाण्याची व्यवस्था, राहण्याची व्यवस्था या सगळ्या गोष्टी प्रॉडक्शन एक्झिक्युटिव्ह बघत असतो.
यानंतर येतो तो प्रॉडक्शन
कंट्रोलर म्हणजेच प्रॉडक्शन इन्चार्ज :
प्रॉडक्शन इन्चार्ज हा निर्मितीशी संबंधित सगळ्या घटकांसाठी जबाबदार असा मुक्या व्यक्ती असतो. त्याच कार्य सेटवरती असणा-या व्यक्ती आणि त्यांना लागण्या-या घटकांची पूर्तता इतरांकडून करून घेणे आणि त्याचबरोबर वेगवेगळ्या संस्थांसोबत संबंध प्रस्थापित करणे त्यांच्यासोबत करार करून आणि कमीत कमी किमतीत त्या वस्तू मिळतील याची खातरजमा करून घेणे तसेच अचानक होणाऱ्या तारखांमध्ये होणारे बदल सेटवर होणारा अपघात अशा आपत्कालीन परीस्थितीमध्ये जे काही महत्त्वाचे निर्णय घ्यावे लागतात तो प्रॉडक्शन कंट्रोलर करत असतो. प्रॉडक्शन कंट्रोलर हा एखाद्या वाहिनीच्या किंवा निर्मिती संस्थेच्या अनुपस्थितीत संपूर्णत: जबाबदार अशी व्यक्ती असतो. डिबगसाठीच्या तारखा तसेच डिबग आर्टिस्ट आणि स्टुडिओच्या तारखा यांमधील समन्वय, कमीत कमी वेळेत चित्रीकरण किंवा अन्य कामे लवकर कशी आटोपता येतील यासाठीचे वेळापत्रक तयार करणे, शेडयुलिग करणे या सगळ्या बाबी प्रोडक्शन कंट्रोलरच्या हाती असतात.
एकूणच निर्मितीचे कार्य हे खूप महत्त्वाचे आणि जबाबदारीचे तसेच कमीत कमी किमतीमध्ये आपल्या निर्मिती संस्थेला कशा मिळतील. याकडे लक्ष द्यावे लागते .
या सर्व बाबींची दखल घेतली तर नक्कीच पडद्यामागील हे सगळे कत्रे हात म्हणून आपली नोंद सुद्धा होऊ शकते. पुढच्या सदरात नॉन फिक्शन म्हणजेच वास्तवावर आधारित कार्यक्रमांमधील घटकांच्या भूमिकेबद्दल जाणून घेऊया.
प्रश्नचिन्हांची उत्तरे
नव्या पिढीनेही बदलत्या शैक्षणिक अभ्यासक्रमांना अनुकूल असा प्रतिसाद दिला आहे. त्यासोबतच पालकांच्या मानसिकतेत बदल घडला आहे. असं असूनही नवीन क्षेत्र निवडताना त्याबाबतची माहिती, करिअरच्या संधी याबाबत विद्यार्थी आणि त्यांच्यासोबत पालकांनाही मार्गदर्शनाची गरज भासते. त्यामुळेच शिक्षणक्षेत्रातील सद्य:स्थिती आणि नोकरीच्या संधी, याबाबतच्या तुम्हाला पडलेल्या प्रश्नांचं, तुमच्या शंकांचं निरसन करण्यासाठी एक व्यासपीठ म्हणून ‘प्रश्नचिन्हांची उत्तरे’ हे सदर सुरू करण्यात आलं आहे. या सदरात साठये महाविद्यालयातील बीएमएम कोर्सचे को-ऑर्डिनेटर प्रा. गजेंद्र देवडा यासंबंधी माहिती, मार्गदर्शन करतील.
तुम्हाला पडलेले प्रश्न पाठवण्यासाठी gdeodag@gmail.com किंवा feature@prahaar.co.in या संकेतस्थळावर प्रश्न पाठवा. याशिवाय तुम्ही आम्हाला पत्रदेखील पाठवू शकता.
कोणतही काम चालेल