दक्षिण अमेरिकेच्या अॅमेझॉनच्या वर्षावनात फक्त २२७ झाडं आहेत असं सांगितलं तर कोणालाही पटणार नाही इतकं हे सदाहरित जंगल गर्द आहे. संशोधनासाठी संशोधकांनी बिनधास्त जावं अशा जागाही तिथं फार जास्त नाहीत. भरगच्च जैविक विविधता आणि हजारो त-हेचे पशुप्राणी यांनी हे जंगल भरलेलं आहे आणि तेवढंच धोकादायकही आहे. इतकं असूनही संशोधकांनी तिथे झाडांचे नेमके किती प्रकार आणि जाती आहेत याचा शोध घेण्याचा प्रयत्न केला आहे.
उत्तर अमेरिकेची ४८ राज्यं मावतील एवढया मोठया अॅमेझॉनच्या जंगलात झाडांच्या नेमक्या किती प्रजाती आहेत याचं कुतूहल आजही संशोधकांना गप्प बसू देत नाही. ब्राझील, पेरू, कोलंबिया, बयाना, सुरिनाम आणि फ्रेंच गयाना या देशांत विस्तारलेल्या या अवाढव्य वर्षावनातल्या झाडांवर केलेल्या संशोधनाचा अहवाल नुकताच बाहेर आलाय. या किचकट संशोधनासाठी फिल्ड म्युझियमचे अनेक संशोधक, वर्गीकरण वैज्ञानिक आणि विद्यार्थी तसंच ८८ इतर संस्थांनीही कष्ट घेतले आहेत. हा अहवाल सायन्सच्या १७ ऑक्टोबर २०१३च्या अंकात प्रसिद्ध झालाय. आतापर्यंत अॅमेझॉन खो-यात जाणं कठीण होतं. त्यामुळे संशोधन आणि तिथल्या पर्यावरणाचं संवर्धनही कठीण झालं होतं, असं शिकागोच्या फिल्ड म्युझियमचे संशोधक नायजेल पिटमॅन यांनी सांगितलं. या संशोधनासाठी शंभर तज्ज्ञांकडून या जंगलातील १,१७० भूभागांतील झाडांच्या प्रजातींची माहिती गोळा करण्यात आली. दहा र्वष ही माहिती गोळा करण्यात येत होती. ग्रेटर अॅमेझॉनिया म्हणजे अॅमेझॉनचं खोरं आणि गयाना शिल्ड भागात मिळून अक्षरश: करोडो झाडं आढळतात. पण त्यांच्या मूळ प्रजाती फक्त सोळा हजारच असाव्यात, असा शास्त्रज्ञांचा अंदाज आहे. परंतु इथे फक्त २२७ प्रजातीच असण्याचीही शक्यता असल्याचं हॅन्स तेर स्टेजी या नेदरलॅण्डच्या संशोधकानं सांगितलं.
आता या सर्व प्रजातींना ओळखण्यासाठी नाव आणि अंकही देण्यात आले आहेत. काही प्रजाती या सर्वच ठिकाणी आढळतात, अशा झाडांना शास्त्रज्ञांनी ‘हायपरडॉमिनंट्स’ असं म्हटलं आहे. अशा झाडांनी अॅमेझॉन जंगलाचा एक चतुर्थाश भाग व्यापला आहे. इथे दुर्मीळ झाडांच्या सहा हजार प्रजाती आहेत. पण त्यांचं अस्तित्व जंगलात फार कमी ठिकाणी दिसून आलं आहे. त्यामुळे अशा झाडांच्या प्रजातींचा अंतर्भाव युनियन फॉर कॉन्झर्वेशन ऑफ नेचरनं बनवलेल्या ‘रेड लिस्ट ऑफ थ्रेटंड स्पिशीज्’च्या यादीत करण्यात आला आहे. काही प्रजाती तर इतक्या दुर्मीळ आहेत की, त्यांचा ठावठिकाणाही या संशोधकांना लागला नाही. पर्यावरण शास्त्रज्ञांनी तर या जंगलाला ‘डार्क बायोडायव्हर्सिटी’ असं नाव दिलं आहे. ब्राझील नट, चॉकलेट, रबर आणि अॅसिड बेरीसारख्या काही प्रजाती या ‘हायपरडॉमिनंट्स’ वर्गात मोडतात. मानवी वास्तव्यामुळे अशा झाडांचा जास्त प्रसार झाला असावा, असं तज्ज्ञांचं म्हणणं आहे.
nic