सध्याच्या स्पर्धेच्या युगात आपलं मुल इतरांच्या मागे पडू नये यासाठी पालक खूप जागरूक असतात. विशेषत: मुलांचे शिक्षण हा प्रत्येक पालकांच्या दृष्टीने महत्त्वाचा विषय असतो. मात्र, काही मुलांमध्ये हुशारी असूनही ती अभ्यासात कमी पडतात. त्यांच्यामध्ये अध्ययन अक्षमता असते. तज्ज्ञांचे मार्गदर्शन घेऊन या अध्ययन अक्षमतेवर निश्चितपणे मात करता येते.
‘‘माझी ८ वर्षाची मुलगी शाळेत काहीच लिहीत नाही. तिची शिक्षिका तिच्या हस्ताक्षराबद्दल सतत तक्रार करते.’’
माझा १० वर्षाचा मुलगा वाचनाचा खूप कंटाळा करतो, वाचताना मध्येच अक्षर गाळतो, सोपे शब्दसुद्धा उच्चार करू शकत नाही.
‘‘माझा मुलगा खूप छान बोलतो; पण एक वाक्यसुद्धा स्वत:हून लिहू शकत नाही.’’
अशा विविध तक्रारी घेऊन पालक विशेष शिक्षकांकडे जातात. या सगळ्या तक्रारींना आपण शैक्षणिक संज्ञेखाली अक्षमता या एका ‘नावा’अंतर्गत एकत्र आणू शकतो. अध्ययन अक्षमता म्हणजे अभ्यास आत्मसात करता न येणे. यामध्ये शालेय मुलांबरोबरच प्रौढांचाही समावेश होतो.
वाचन, लेखन, गणित, शुद्धलेखन, व्याकरण अशा विविध घटकांना आत्मसात करता न येणे म्हणजेच अध्ययन अक्षमता.
अध्ययन अक्षमतेचे साधारणत: शालेय वयातच निदान होते. अशा मुलांचा शाळेत प्रवेश करेपर्यंतचा विकास सामान्य मुलांसारखाच किंवा किंचितच मागे असतो. शालेय जीवनात प्रवेश केल्यावर मात्र ही मुले ब-याच तक्रारी घेऊन येतात. अध्ययन अक्षमता असलेल्या मुलांचा शालेय जीवनापर्यंतचा प्रवास अत्यंत चांगला असल्यामुळे लवकर निदान करणेही कठीण जात असते. या मुलांना कसलेही व्यंगत्व नसते. ही मुले हुशार असतात. तसेच त्यांचे वक्तृत्व उत्तम असते. पण बालवर्गापासून माध्यमिक शाळेपर्यंत ज्याप्रमाणे अभ्यासाचा ताण वाढतो त्याप्रमाणे तक्रारीही वाढत जातात.
वाढणा-या इयत्तांबरोबरच स्पष्ट वाचन, शुद्धलेखन, निबंधलेखन, संदर्भासहित स्पष्टीकरण, गणित यांचे ओझे वाढत असते, त्याचबरोबर आकलन, स्मरणशक्ती यांच्यावरचा ताणही वाढतो. त्यामुळे अध्ययन अक्षमतेचं निदान लवकरात लवकर होणे आवश्यक आहे.
अभ्यासातील तफावत वाढत जात असते, अशावेळी जर योग्य मार्गदर्शन मिळाले नाही, तर अशा मुलांची शैक्षणिक वाटचाल पूर्णपणे थांबण्याची शक्यता असते. अध्ययन अक्षमता असलेल्या मुलांनी शाळा सोडण्याचे प्रमाण यामुळे खूप जास्त आहे.
दुर्दैवाने आपल्याकडे ‘अध्ययन अक्षमते’बद्दल खूप कमी प्रचार झालेला आहे. त्यामुळे पालक व शिक्षक यांना मुलांचा त्रास लक्षात घ्यायला वेळ लागतो. साधारणत: जेव्हा एखादा विद्यार्थी अभ्यासात मागे पडतो तेव्हा तो आळशी आहे किंवा तो प्रयत्न करत नाही. ‘पालक लक्ष देत नाहीत’ असे अनेक रेग्युलर शिक्षक मांडतात. अध्ययन अक्षमतेबद्दल माहिती असलेले शिक्षक संख्येने खूप कमी आहेत. त्यामुळे ब-याच वेळा अशा विद्यार्थ्यांना विशेषज्ञांचे मार्गदर्शन मिळेपर्यंत महत्त्वाचा काळ निघून गेलेला असतो. याबाबतीत पालक आणि शिक्षकांकडून विचारण्यात येणारा महत्त्वाचा प्रश्न म्हणजे ‘‘अध्ययन अक्षमतेची लक्षणे कोणती?’’ कोणत्या लक्षणांवरून आपण ठरवू शकतो की मूल आळशी किंवा निष्काळजी नसून अध्ययन अक्षम आहे?’’ (learning Disability)
अध्ययन अक्षमता असणा-या मुलांमध्ये इतकी विविधता आहे की ठरावीक लक्षणे सांगणे कठीणच आहे. तरीही पुढील दहा लक्षणे मोठय़ा प्रमाणात आढळून येताना दिसतात.
१. खूप मस्ती करणे (Hyper activity) चंचलता
२. कमी आकलनशक्ती
३. भावनिक
४. सर्वसाधारण हालचालींमधील समन्वयाचा अभाव (Generat co-ordination Deficits)
५. एकाग्रतेचा अभाव (Disorder of attention)
६. Impusivity
७. स्मरणशक्ती व विचारशक्ती
८. वाचन, गणित, लेखन, व्याकरण
९. वाचा व श्रवण दोष
१०. सदोष
कुणीतरी बाहेरच्यांनी सांगावं, सल्ला द्यावा, ‘अगं खूप मस्ती करतंय ना तुझं मुल’ त्याला एखाद्या डॉक्टरांना दाखव, औषधाने त्याला नक्की बरं वाटेल असे सांगावे.
मग त्या डॉक्टरांनी मनोविकार किंवा मानसोपचारतज्ज्ञाचा रेफरन्स द्यावा, परंतु कुटुंबातील इतरांची प्रतिक्रिया या विषयावर अतिशय भयानक ‘‘अगं तो काय वेडा आहे’’ त्या डॉक्टरांनाच वेड लागलेलं असेल. कुठेही जाऊ नको. तो लहान आहे म्हणून मस्ती करतोय. त्याला काय कळतंय तो बोलायला तर किती हुशार आहे. काल-परवा गेल्यावर्षी काय घडलं ते सगळं अगदी व्यवस्थितपणे सांगतोय किंवा मग अग त्याचे वडीलसुद्धा लहानपणी असेच होते. अशी कारणे पटवून देऊन अडथळा आणला जातो.
पण तरीही एक पालक म्हणून मनात कुठेतरी संशयाची पाल चुकचुकते की माझ्या मुलात काहीतरी कमतरता आहे. तो रेस्टलेस आहे. खूप खेळला तरी थकत नाही. थांबत नाही. एवढी मस्ती? एखादी गोष्ट करू नको असं बजावून सांगितलं तरीही ती करायचीच असते असं का? याउलट त्याच्या धाकटय़ा भावाला अशाच प्रकारे समजून सांगितलं तर लगेच ऐकतो, एका जागेवर २ मिनिटंसुद्धा बसत नाही.
तसेच जेव्हा शाळेत परीक्षेत सगळा अभ्यास करूनसुद्धा पैकीच्या पैकी किंवा चांगले मार्क मिळवण्यात का अपयशी ठरतो? हे स्वत:ला जेव्हा वाटतं तेव्हाच खरं तर आपल्यामधला खरा पालक जागा होतो.
बहुतांश शाळांमध्ये समुपदेशकांचे (Counsellors) मार्गदर्शन उपलब्ध आहे. त्याचप्रमाणे ऑक्युपेशनल थेरपिस्ट तसेच विशेष शिक्षक (Pernediel educator) यांच्या मदतीने ‘अध्ययन अक्षमता’ असलेल्या मुलांचा विकास करता येतो. विशेष शिक्षक ऑक्युपेशनल थेरपिस्ट व समुपदेशक एकत्रितपणे काम करत असतात. त्यामुळे निश्चितच सुधारणा दिसून येते.
तसेच पालकांचाही सहभाग महत्त्वाचा आहे. पालकांनी आपल्या मुलाला समजून घेणे अत्यंत जरुरीचे आहे. आपल्या अपेक्षांचे ओझे न लादता मुलाला त्याच्या इच्छा-अपेक्षेप्रमाणे व कुवतीप्रमाणे वातावरण निर्माण करून दिले तर प्रगती नक्कीच दिसून येते.
kupach mast lekh ahe ha yach upyog project sathi kela jau sajato