चिमुकल्या जीवांचे बालपण हिरावून घेत त्यांच्या जीवावर पोट भरणाऱ्यांची संख्या कमी नाही. सर्कशीतील मुक्या जंगली प्राण्यांच्या कसरतींवर बंदी आली; पण आयुष्याच्या वाटेवर कसरत करत मुक्या झालेल्या चिमुकल्यांना बोलकं कोण करणार?
लोकलने प्रवास करत होतो. मुंबईची लोकल म्हणजे गर्दी. अशा गर्दीत एक महिला आपल्या दोन मुलांना घेऊन कशीबशी लोकलमध्ये घुसली. मुलगा साधारण पाच, तर मुलगी चार वर्षाची असेल. मळकट कपडे, मुलांच्या नाकातून ओठांपर्यंत आलेलं शेंबूड आणि त्या महिलेच्या हातातील कटोरा पाहून ते भिकारी असणार, हे चटकन लक्षात आलं. लोकलमध्ये शिरताच तिच्या मुलानं त्याच्या हातातील थाळीवर थाप मारून वाजवायला सुरुवात केली. तितक्यात चार वर्षाच्या चिमुकलीनं तिच्या हातातील लोखंडी रिंग गळय़ात घातली. वीतभर रुंद रिंग असेल. पाहता-पाहता चिमुकली त्या रिंगच्या साहाय्याने कसरत करू लागली. कसंबसं तिचं शरीर त्यात मावेल, इतकीच ती रिंग होती. छोटय़ा मुलाच्या थाळीनादाबरोबरच चिमुकलीची कसरत सेकंदा-सेकंदाला बहरत होती. लवचिक शरीराच्या त्या चिमुकलीची कसरत दाद देणारी होती. त्यांच्या सोबतची ती महिला प्रवाशांकडून पैसे गोळा करत होती. पाच मिनिटांनी कसरतींचा हा खेळ थांबला. तेवढय़ात एका स्थानकावर लोकलही थांबली. गर्दीतून वाट काढत त्या स्थानकावर उतरण्याची त्यांची घाई सुरू झाली. कसरतीपुरतेच ज्ञान असलेल्या त्या चिमुकलीला गर्दीतून वाट काढायला जमत नव्हतं. तेवढय़ात तिच्या सोबतच्या महिलेनं त्या मुलीच्या पाठीवर जोरदार धपाटा मारला. ‘चल जल्दी, समझता नहीं क्या? पहली बार ट्रेन में आयी है क्या? उतर जा फटाफट, आगे के डिब्बे में जाना है,’ असे म्हणत ती महिला चिमुकलीला पाठीमागून ढकलत-ढकलत उतरत होती. चिमुकली पाठ चोळत रडत-रडत कशीबशी उतरली.
पाच मिनिटांच्या कसरतींतून ज्या चिमुकलीच्या जीवावर त्या महिलेनं चार पैसे गोळा केले, त्या चिमुकलीसोबतची तिची वागणूक अनेकांना खटकली. ‘कैसे मारा इतनीसी बच्ची को, पागल है क्या वो औरत?’ अशी हळहळ एका महिलेने व्यक्त केली. त्यावर ‘वह बच्ची उसकी नही होंगी, भीक माँगने के लिए कहींसे उठा ली होंगी,’ असं एक जण चटकन बोलला. त्यानंतर सारेच गप्प राहिले. जणू काही या वाक्यावर मूक संमतीच दिली सगळय़ांनी.
मुंबईतल्या रस्तोरस्ती, गर्दीच्या ठिकाणी लहान मुलांचा आधार घेऊन भीक मागणारे अनेक दिसून येतात. हातात पाटी-पेन्सिल घेऊन भविष्याचे धडे गिरवण्याचे दिवस असताना अनेक मुलं हेच काम आपल्या पाचवीला पूजलेलं आहे, अशा निरागस चेह-यानं भीक मागताना दिसतात. किंबहुना तशी मानसिक ‘ट्रेनिंग’च त्यांना दिली गेली असावं, अशी शंका मनात येते. अगदी नवजात आणि एक वर्षाहून लहान मुलांना कडेवर घेऊन त्यांच्या नावाने भीक मागणारेही कमी नाहीत. भीक मागताना गर्दीत मुलाने रडारड करू करू नये, यासाठी त्यांना अमली पदार्थ खायला देऊन काही तासांसाठी झोपवून ठेवलं जातं. मग मूल उपाशी आहे, असं सांगून त्यांच्या नावे भीक मागत फिरायला मोकळं. भीक मागताना मुलांना अमली पदार्थ खायला देऊन झोपवून ठेवण्याचे प्रकार यापूर्वी उघडकीस आले आहेत.
परवा चर्चगेट स्टेशनवर एका चिमुकलीची दोरीवरची कसरत पाहिली. दोन बाजूंनी उभ्या केलेल्या खांबांवर जमिनीपासून काही उंचीवर दोरी बांधलेली. या दोरीवर ‘बॅलन्स’ सांभाळत कसरत करणा-या चिमुकलीच्या बालपणाच्या हरवलेल्या ‘बॅलन्स’चा विचार मनात आला. तिच्यासोबतची महिला जसजशी ढोलकी वाजवायची, तसतशी ती चिमुकली दोरीवर चित्तथरारक कसरती करत थिरकत होती. त्या धाडसी कसरतींसाठी तिने इवल्याशा वयात केलेला सराव आणि त्या दोरीवर लटकणारे तिचे बालपण नजरेसमोर उभे राहिले अणि जगदीश खेबूडकरांनी लिहिलेलं गीत आठवलं..
ढमाढम ढोल रं, झमाझम झांजरी
नाचतो डोंबारी रं, नाचतो डोंबारी..
उद्याच्या पोटाची काळजी कशाला
आभाळ पांघरू, दगड उशाला
गाळून घाम असा मागूया भाकरी..
शिक्षणाचा अभाव आणि वाढती महागाई यामुळे दारिद्रय़ात खितपत पडणारी अशी लाखो कुटुंबं आहेत; पण चिमुकल्या जीवांचे बालपण हिरावून घेत त्यांच्या जीवावर पोट भरणाऱ्यांची संख्या कमी नाही. सर्कशीतील मुक्या जंगली प्राण्यांच्या कसरतींवर बंदी आली; पण आयुष्याच्या वाटेवर कसरत करत मुक्या झालेल्या चिमुकल्यांना बोलकं कोण करणार? ही जबाबदारी कुणाची? चिमुकल्यांची कसरत पाहून आपण दोन टाळय़ा वाजवून चार पैसे त्यांच्या झोळीत टाकून निघून जातो; पण, चिमुकल्या जीवांचा खेळ संपत नाही. ‘पिक्चर अभी बाकी है’ म्हणत त्यांचं ठिकाण बदलत राहतं. आयुष्यात कसरत मात्र तीच राहते. मोठय़ांच्या पोटाची खळगी भरण्यासाठी खपणा-या इवल्याशा जीवांची कीव कुणालाच येत नाही? दोन वेळची भाकरी मिळवून देणा-या त्या चिमुकल्यांशी ‘खेळ’ संपल्यानंतरची त्यांच्यासोबतच्या महिला-पुरुषांची वागणूक पाहून ते खरोखरच त्यांचे पालक आहेत की, त्यांच्या जीवावर जगणारे भक्षक आहेत, असा प्रश्न पडतो. ‘सामना’ या मराठी चित्रपटातलं आरती प्रभू लिखित आणि रवींद्र साठे यांनी गायलेलं गीत आठवलं..
कुणाच्या खांद्यावर कुणाचे ओझे..
कशासाठी उतरावे तंबू ठोकून
कोण मेले कोणासाठी रक्त ओकून
जगतात येथे कुणी मनात कुजून
तरी कसे फुलतात गुलाब हे ताजे..
पण चिमुकल्यांच्या जीवावर सुरू असलेली मोठय़ांची जगण्याची लाजीरवाणी कसरत पाहिली की,
चिमुकल्या खांद्यावर मोठय़ांचे ओझे..
पोटासाठी उतरावे बांबू ठोकून
बालपण गेले भाकरीसाठी कसरत करून
जगतात येथे कुणी रोज मरून
तरी कसे पेलतात आयुष्याचे ओझे..
असंच म्हणावंसं (आरती प्रभू यांची क्षमा मागून) वाटतं!