भारतीय वैद्यकीय संशोधन परिषदेने नुकत्याच केलेल्या पाहणीत शालेय विद्यार्थ्यांमध्ये धूम्रपानाचे व्यसन चांगलेच वाढीला लागले आहे, असे दिसून आले आहे. १० ते १५ या वयोगटातील विद्यार्थ्यांना सिगारेट, बिडी, गुटखा, मावा, खैनी या तंबाखूजन्य पदार्थाचे व्यसन लागले असल्याचे या पाहणीत दिसले. एवढया लहान वयात विद्यार्थ्यांना ही घातक व्यसने लागण्यास समाजातील बिघडलेले सांस्कृतिक वातावरणही कारणीभूत आहे. शालेय विद्यार्थ्यांना व्यसनांच्या विळख्यातून बाहेर काढण्यासाठी कालबद्ध कार्यक्रम आखण्याची गरज निर्माण झाली आहे.
शालेय विद्यार्थ्यांमधील धूम्रपानाच्या व्यसनाचे वाढते प्रमाण अत्यंत चिंताजनक आहे. भारतीय वैद्यकीय संशोधन परिषदेने केलेल्या एका पाहणीमध्ये शालेय विद्यार्थ्यांमध्ये धूम्रपानाचे व्यसन कसे वाढत चालले आहे, हे दिसून आले. अत्यंत कमी वयात शाळकरी मुले जर धूम्रपानासारख्या घातक व्यसनाकडे आकर्षति होत असतील तर या मुलांचे भविष्यातील आरोग्य कसे असेल, हे सांगण्यासाठी कोणा वैद्यक व्यावसायिकाची गरज पडणार नाही. भारतीय वैद्यकीय संशोधन परिषदेने संपूर्ण देशात ग्रामीण आणि शहरी भागात ही पाहणी केली. या पाहणीचे निष्कर्ष अत्यंत गंभीर आहेत. या निष्कर्षाकडे वेळीच लक्ष न दिल्यास शालेय विद्यार्थ्यांचे आरोग्य उद्ध्वस्त झाल्याखेरीज राहणार नाही. या पाहणीत असे दिसून आले की, पंधरापेक्षा कमी वयाच्या ७० टक्के शालेय विद्यार्थ्यांना सिगारेट, बिडी यांच्याबरोबरच गुटखा, खैनी, पानमसाला अशा तंबाखूजन्य पदार्थाचे व्यसन लागले आहे. धूम्रपानाच्या व्यसनाच्या विळख्यात सापडलेले विद्यार्थी हे फक्त सरकारी शाळांमधील आहेत असे नाही तर शहरी भागात गलेलठ्ठ शुल्क घेणा-या खासगी शाळांचे विद्यार्थीही या व्यसनांच्या विळख्यात सापडलेले आहेत. खासगी शाळांमध्ये विद्यार्थ्यांवर अत्यंत चांगले संस्कार केले जातात, विद्यार्थ्यांचे चारित्र घडवले जाते, विद्यार्थ्यांचे व्यक्तिमत्त्व तयार केले जाते, असे खासगी शाळा चालवणा-यांकडून अभिमानाने सांगितले जात असते. प्रत्यक्षात मात्र खासगी शाळांचे व्यवस्थापन आपल्या शाळांमधील विद्यार्थ्यांवर संस्कार करण्यात कमी पडत आहे, असे आढळून येत आहे. आपल्या शाळांमधील विद्यार्थ्यांनी व्यसनांपासून दूर राहावे, यासाठी या शाळा निर्णायक भूमिका बजावू शकत नाहीत, असेही या पाहणीतून स्पष्टपणे दिसून आले आहे.
खासगी शाळांच्या व्यवस्थापनाचे हे अपयश चिंताजनक म्हणावे लागेल. अर्थात शालेय विद्यार्थी व्यसनाधीन बनण्यास केवळ शाळांचे व्यवस्थापन जबाबदार आहे, असे मानून चालणार नाही. शालेय विद्यार्थ्यांमधील व्यसनाधीनता वाढण्यास समाजही तितकाच जबाबदार आहे. शाळांच्या परिसरात असलेले वातावरण या व्यसनांना प्रोत्साहन देणारे आहे. चित्रपट, दूरचित्रवाणी वाहिन्यांवरील मालिका यांच्यामधून धूम्रपानाची दृश्ये सर्रास दाखवली जात असतात. अशी दृश्ये दाखवताना त्या खाली धूम्रपान हे आरोग्यास हानीकारक आहे, असा संदेश दाखवला जात असला तरी या संदेशाची कोणीही दखल घेत नाही. चित्रपट आणि दूरचित्रपट वाहिन्यांवरील नायक, नायिका, खलनायक, खलनायिका यांना समाजात सेलिब्रेटिचे स्थान मिळाले असल्यामुळे ते जे काही करतील त्याचे अनुकरण करण्याची प्रवृत्ती शालेय विद्यार्थ्यांमध्ये तयार होते. अनेक घरात आई-वडीलच धूम्रपान करत असतात. यामुळे धूम्रपान करणे, ही काही वाईट गोष्ट नाही असे शालेय विद्यार्थ्यांच्या मनावर आपोआप बिंबले जाते. त्याचाच परिणाम शालेय विद्यार्थ्यांमध्ये हे व्यसन रुजण्यात झाला आहे.
फॅशन आणि थ्रिल म्हणून धूम्रपान करण्याची प्रवृत्ती शालेय आणि महाविद्यालयीन विद्यार्थ्यांमध्ये आढळून येते. हे थ्रिल अनुभवण्यासाठी विद्यार्थी काहीही करण्यास तयार असतात. एखादी गोष्ट करू नये, असे सांगितले गेल्यावर ती गोष्ट चोरून करण्याकडे विद्यार्थ्यांचा कल वाढतो. आपले पालक एखादी गोष्ट अजिबात करू नको, असे आग्रहाने सांगतात त्यावेळी या मुलांमध्ये त्या व्यसनांविषयी नकळत आकर्षण निर्माण होते. जर घरात आई-वडील हेच धूम्रपान करणारे असतील तर या गोष्टीत काहीच गर नाही, असा समज शालेय विद्यार्थ्यांमध्ये निर्माण होतो. हा समज दूर करणे हे विद्यार्थ्यांच्या आई-वडिलांबरोबरच समाजाचे कर्तव्य आहे. ज्या घरात आई-वडील धूम्रपान करणारे आहेत त्या कुटुंबामधील मुले या व्यसनाकडे चटकन आकर्षलिी जातात, असेही या पाहिणीत दिसून आले आहे. शालेय विद्यार्थ्यांना घराबाहेर पडल्यावर सार्वजनिक ठिकाणी धूम्रपान करणारे अनेक लोक सर्रास दिसतात. यामुळे शालेय विद्यार्थ्यांच्या मनात धूम्रपान करण्याची इच्छा निर्माण होते आणि हे विद्यार्थी हळूहळू या व्यसनाच्या आधीन होतात, असेही या पाहणीत दिसून आले आहे. स्विडिश नॅशनल हेल्थ अॅण्ड वेल्फेअर बोर्डने केलेल्या पाहणीमध्येही हीच गोष्ट आढळून आली होती. धूम्रपान करण्याबरोबरच समाजात अन्य व्यक्ती करत असलेल्या धूम्रपानामुळेही अनेकांना याचे दुष्परिणाम भोगावे लागतात, असे ब्रिटनमधील लॅसेन्ट या आरोग्य विषयक नियतकालिकात प्रसिद्ध झालेल्या एका अहवालात नमूद करण्यात आले आहे. धूम्रपान न करणारी ४० टक्के मुले आणि ३० टक्के महिला-पुरुष यांच्यावर अन्य व्यक्तींनी केलेल्या धूम्रपानाचे घातक असे परिणाम होतात.
लहान मुलांना अस्थमा, फुफ्फुसाचा कर्करोग यासारख्या गंभीर व्याधी प्रत्यक्ष आणि अप्रत्यक्ष धुम्रपानामुळे होतात. एक वर्षापूर्वी जागतिक आरोग्य संघटनेने तंबाखू आणि तंबाखूजन्य पदार्थापासून मुक्तता मिळवण्यासाठी मोहीम हाती घेतली होती. या मोहिमेचे संयोजक डॉ. अॅनेट यांनी धूम्रपानाच्या वाढत्या प्रमाणाबद्दल चिंता व्यक्त केली होती. जर शालेय विद्यार्थ्यांना या व्यसनापासून दूर ठेवले नाही तर शालेय विद्यार्थी या व्यसनात बुडून जातील आणि या व्यसनाचे जीवघेणे परीणाम त्यांना भोगावे लागतील, असे अॅनेट यांनी स्पष्टपणे सांगितले होते.
संपूर्ण जगाचा विचार केल्यास आफ्रिका आणि दक्षिण पूर्व आशियाई देशांमधील शालेय विद्यार्थ्यांमध्ये धूम्रपानाच्या व्यसनाचे प्रमाण वेगाने वाढते आहे, असे दिसून आले आहे. याचे कारण निरक्षरता, गरिबी आणि प्राथमिक आरोग्य सेवांचा दुष्काळ आहे. भारताला आज विकसनशील देश म्हटले जात असले तरी देशातील जवळपास ५० टक्के लहान मुले ही कुपोषणाची शिकार झाली आहेत. कुपोषणाची शिकार झालेल्या विद्यार्थ्यांना धूम्रपान आणि अन्य तंबाखूजन्य पदार्थाचे व्यसन लागले तर त्यांच्या मानसिक आणि शारीरिक आरोग्याच्या दृष्टीने ही गोष्ट अत्यंत घातक ठरणार आहे. त्यामुळेच शालेय विद्यार्थ्यांमधील व्यसनाधीनतेचे वाढते प्रमाण कमी करण्यासाठी सरकारने वेगवेगळ्या स्वयंसेवी संस्थांना, शैक्षणिक क्षेत्रात काम करणा-या संघटनांना हाताशी धरून कालबद्ध कार्यक्रम आखला पाहिजे. सार्वजनिक ठिकाणी धूम्रपान केले जाऊ नये, यासाठी केंद्र सरकारने अत्यंत कडक नियम केले आहेत. या नियमांची अंमलबजावणी करण्याचे काम राज्य सरकारांच्या अन्न आणि औषध प्रशासनाकडे सोपवण्यात आले आहे. मात्र अन्न आणि औषध प्रशासन आपल्याकडील अपु-या कर्मचारी संख्येचे कारण देत सार्वजनिक ठिकाणी धूम्रपान करणा-यांवर कारवाई करण्याची जबाबदारी पोलिस खात्याची आहे, असे सांगत आहेत. एकमेकांवर जबाबदारी ढकलण्याच्या सरकारी खात्यांच्या प्रवृत्तीमुळे सरकारचे धूम्रपान विरोधातील कडक कायदे प्रत्यक्षात येऊ शकत नाही, ही वस्तुस्थिती आहे.
धूम्रपान आणि अन्य तंबाखूजन्य पदार्थाचे सेवन हे आरोग्याच्या दृष्टीने किती घातक आहे, हे शालेय विद्यार्थ्यांना समजावून सांगण्याची गरज आहे. यासाठी वेगवेगळ्या पातळीवरून शालेय विद्यार्थ्यांमध्ये जागरुकता निर्माण केली पाहिजे. या कामी प्रसारमाध्यमे तसेच विद्यार्थ्यांच्या गळ्यातील ताईत बनलेली ‘फेसबुक’, ‘ट्विटर’सारखी माध्यमे मोठी भूमिका बजावू शकतात. या माध्यमांचे महत्त्व ओळखून विद्यार्थ्यांना पटेल अशा भाषेत या व्यसनाचे दुष्परिणाम समजावून सांगितले तर शालेय विद्यार्थ्यांचे प्रबोधन होण्यास नक्कीच मदत होईल. शाळांमध्ये होणारे सांस्कृतिक कार्यक्रम तसेच क्रीडा स्पर्धा यातूनही व्यसनांच्या घातक परिणामांविषयी विद्यार्थ्यांमध्ये जागरुकता आणता येईल. पूर्वी शाळांमधील शिक्षक आपल्या विद्यार्थ्यांच्या शाळेबाहेरील वर्तनाकडे लक्ष ठेवून असत. अलीकडच्या काळातील शिक्षक शाळेबाहेर आपला आणि विद्यार्थ्यांचा संबंध नाही, अशा कोरडया भूमिकेतून वावरत असतात. विद्यार्थ्यांना शिक्षकांचा दरारा वाटेनासा झाला आहे. त्याचाच परिणाम शालेय विद्यार्थी अशा व्यसनांकडे आकर्षति होण्यात झाला आहे. केवळ विद्यार्थ्यांना शिक्षा करून हा प्रश्न सुटणार नाही. त्यांना या व्यसनापासून दूर ठेवण्यासाठी व्यापक कार्यक्रम हाती घ्यावा लागणार आहे.