‘यत्र नार्यस्तु पुज्यन्ते रमन्ते तत्र देवता’ असं म्हटलं जातं. म्हणजेच जिथे महिलांना आदराने वागणूक दिली जाते, तिथे संपन्नता नांदते. ‘स्त्रीशक्तीचं’ महत्त्व जाणणा-या या देशात सध्याची स्त्रियांची परिस्थिती मात्र खिन्न करणारी आहे. या पार्श्वभूमीवर ‘ज्युली मिस’ हे चित्रप्रदर्शन स्त्रियांच्या सध्याच्या परिस्थितीविषयी विचार करायला भाग पाडतं, तर ‘मदरलॅण्ड’ हे प्रदर्शन स्त्रियांच्या रोजच्या जगण्यातली सुंदरता पाहून मनाला दिलासा देतं. एकाच नाण्याच्या दोन्ही बाजू समोर आणणा-या या चित्रप्रदर्शनांचा हा फेरफटका..
‘स्त्री’ ही एक व्यक्ती असली तरी ती एकाच वेळी अनेक भूमिकांमध्ये वावरत असते. ‘कधी हाताला चटके तेव्हा मिळते भाकर’ म्हणत ती स्वयंपाकघरात रमलेली दिसते तर ‘आज माझ्या पाडसाला झोप का ग येत नाही?’ अशा काळजीने आपल्या लेकराला प्रेमाने झोपवत असते. पत्नी, आई, सून अशा प्रत्येक नात्याबरोबर ओघाने येणा-या जबाबदा-या ती पार पाडत असते. अशा वेळी अशिक्षित स्त्री असो किंवा एखाद्या कॉर्पोरेट कंपनीत मोठया हुद्दयावर काम करणारी स्त्री, तिच्या कामातली हातोटी, एकाच वेळी अनेक जबाबदा-या पार पाडण्याचं कौशल्य यामुळे त्या स्त्रीचं सौंदर्य अधिक खुलून दिसतं. कोल्हापूरचे चित्रकार संजीव संकपाळ यांनी दैनंदिन जीवनात अनुभवाला येणा-या प्रसंगातून स्त्रीचं खुलणारं सौंदर्य आपल्या चित्रांमध्ये टिपलं आहे. ‘मदरलॅण्ड’ हे चित्रप्रदर्शन सध्या मुंबईत भरलं आहे. अॅक्रेलिक रंगात रंगवलेली ही चित्रं मनोवेधक आहेत. आकर्षक रंगांचा वापर हे या चित्रांचं वैशिष्टय आहे, असं म्हणता येईल. शिवाय बहुतांश चित्रांमध्ये संजीव यांनी व्यक्तींच्या चेह-यावरचे हावभाव दाखवलेले नाहीत. त्याऐवजी त्या स्त्रियांची देहबोली आणि रंगसंगतीचं वैविध्य यांतून ही चित्रं साकारली आहेत.
या चित्रांमधला साधेपणा मनाला भावतो. पारावर बसून गप्पांमध्ये रंगून गेलेल्या स्त्रिया, कपडे धुणा-या स्त्रिया अशा अनेक साध्या-सोप्या प्रसंगाचं चित्रण संकपाळ यांनी केलं आहे. पण या प्रसंगांतही वैविध्य जाणवतं. एका चित्रात प्रेमात हरवून गेलेल्या तरुणी आपल्या तरल अनुभवांबाबत मैत्रिणींशी गुजगोष्टी करताना दाखवल्या आहेत, तर दुसरीकडे नृत्य करणा-या स्त्रिया पाहून लमाणी स्त्रियांचा भास होतो. संकपाळ यांनी हरिभक्ती करणा-या स्त्रियांचं चित्रसुद्धा रेखाटलं आहे. या स्त्रियांची वेशभूषा इतर चित्रांमधल्या स्त्रियांच्या वेशभूषेपेक्षा निराळी आहे. त्यांनी कपाळावर गंध धारण केलं आहे. या चित्रात एका स्त्रीच्या हातात असलेलं लहान मूल या स्त्रिया गृहस्थमाश्रमाचा अनुभव घेत आहेत, याची ग्वाही देतं तर दुसरीकडे या स्त्रियांच्या हातातली एकतारी, विधात्याशी एकरूप होऊन केलेलं चिंतन आणि चेह-यावरचे शांत भाव त्या स्त्रियांच्या ठायी असलेली भक्तिमार्गाची ओढ अधोरेखित करतं. त्यामुळे गृहस्थाश्रमातलं स्थैर्य आणि वानप्रस्थाश्रमाची ओढ यांचा सुरेख संगम या चित्रात साधला गेला आहे.
२३ सप्टेंबपर्यंत सकाळी ११ ते संध्याकाळी सात या वेळेत जहांगीर आर्ट गॅलरी येथे रसिकांना ‘मदरलॅण्ड’ या प्रदर्शनाचा आनंद घेता येईल.
ज्याविषयी आपण स्पष्टपणे बोलायला कचरतो, असे अनेक ‘अस्पर्शित’ विषय रोजच्या जगण्यात असतात. हे विषय टाळता येत नाहीत त्यामुळे ते नाजूकपणे हाताळणं गरजेचं असतं. बहुतेकदा अशा विषयांकडे एका चुकीच्या दृष्टिकोनातून पाहिलं गेल्यामुळे त्यावर थेट बोलायला कुणी तयार होत नाही. पण आपल्या आजूबाजूच्या, रोजच्या वापरातल्या गोष्टींद्वारे आपण नकळतपणे त्याविषयी व्यक्त होत असतो. ‘स्त्री’ हा एक नेहमी ‘गुप्त-चर्चे’चा विषय असतो. वेगवेगळ्या प्रकारे ‘तिच्या’विषयी अनेक ठिकाणी चर्चा होत असतात. काहीतरी निमित्त होतं आणि अंतर्मनात खोलवर दडलेल्या भावविश्वात खळबळ होते, ते विचार व्यक्त होण्यासाठी माध्यम मिळतं आणि हे विचार मूर्त रूप घेतात. शाळेत असताना अभ्यासाचा कंटाळा आला की, विद्यार्थी पुस्तकात असलेली वेगवेगळी चित्रं रंगवतात. महिलेच्या चित्राला दाढी-मिशा काढल्या जातात तर पुरुषाच्या चित्राला स्त्री-अलंकारांनी मढवलं जातं. वरवर पाहता हे ‘मजेत वेळ घालवायचं साधन’ वाटत असलं तरी या विषयाला गंभीरतेची किनार आहे. एकमेकांविषयी असलेलं आकर्षण, त्वेष, लोभ, मोह, अशा सर्व प्रकारच्या भावना यातून व्यक्त होतात. चित्रकार शाम पहापलकर यांनी या विषयावर चित्रांद्वारे भाष्य केलं आहे. ‘ज्युली मिस’ हे त्यांच्या चित्रांचं प्रदर्शन सध्या मुंबईत सुरू आहे.
सध्या स्त्रियांवर होत असलेल्या वाढत्या अत्याचारांच्या पार्श्वभूमीवर या अत्याचारांमागे असणा-या विकृतीचं मूळ या चित्रांमधून पहापलकर यांनी दाखवलं आहे. स्त्रियांविषयीचा असंतोष, स्त्रियांना दिली जाणारी दुय्यम वागणूक, स्त्री ही उपभोग्य वस्तू असल्याची भावना या सगळ्याचं दर्शन आपल्याला या चित्रांमध्ये दिसतं. पौगंडावस्थेत मुलांना स्त्रियांविषयी वाटणारं आकर्षण शाम यांनी चपखलपणे चित्ररूपातून कॅनव्हासवर उतरवलं आहे. प्रदर्शनाचं शीर्षक असलेल्या ‘ज्युली मिस’ या चित्रात त्यांनी वर्गातल्या मुलांमध्ये बसलेल्या वर्गशिक्षिकेचं चित्रं काढलं आहे. शाळेच्या शेवटच्या वर्षी संपूर्ण वर्गाचा एकत्र फोटो काढला जातो. यावेळी खिन्न मुद्रेने बसलेल्या गौरवर्णाच्या, तंग आणि आखूड कपडे घातलेल्या तरुण वर्गशिक्षिका आणि चावट नजरेने विकृतपणे हसणारी शाळकरी मुलं हे चित्रं पाहून मुलांच्या मनातल्या विचारांची कल्पना येते. अन्य एका चित्रात पाच स्त्रिया विविध मुद्रांमध्ये उभ्या आहेत. परिस्थितीला शरण जाऊन हतबलतेने शरीरविक्रय करणा-या या स्त्रियांनी आपले चेहरे अर्धे झाकून घेतले आहेत. बुरख्याआडून पाणीदार डोळ्यांनी संपूर्ण जगातल्या पुरुषांकडे पाहणारी स्त्री, ‘गृहलक्ष्मी’ नावाच्या मासिकाच्या मुखपृष्ठावरील आतील लेखांची स्त्रियांविषयी कीव निर्माण करणारी शीर्षकं अशी चित्रं आपल्याला अंतर्मुख करतात. ट्रेन, बस यासारख्या वाहनांच्या सीट्सवर किंवा सार्वजनिक शौचालयांच्या भिंतींवर अश्लील चित्रं काढलेली असतात. बरेचदा जाहिरातींमध्ये लिहिलेल्या संदेशांचा विपर्यास करून अशा प्रकारची चित्रं काढली जातात. ही चित्रं शाम यांनी लोकांसमोर आणली आहेत. ते म्हणतात, ‘एखाद्या फुलाचा सुवास जसा त्यापासून वेगळा करता येत नाही, त्याप्रमाणे बालवयात होणारे संस्कार, घेतलेले अनुभव आयुष्यभर मनावर कोरले जातात. ज्या संस्कृतीत तुम्ही वाढता ती संस्कृती तुमचा कोणत्याही गोष्टीकडे पाहण्याचा दृष्टिकोन ठरवते. माझं बालपण मध्य प्रदेशातल्या मंडल या खेडेगावात गेलं. हे गाव निसर्गसमृद्धतेने नटलेलं आहे. तिथले लोकही साधे आणि धार्मिक वृत्तीचे आहेत. मी मुंबई आणि दिल्लीत स्थलांतरित झाल्यानंतर लहान आणि मोठया शहरांमधला फरक मला खूप जाणवला. या मेट्रोपॉलिटन शहरांमध्ये सगळ्याच गोष्टी माझ्यासाठी नवीन आणि वेगळ्या होत्या. मुंबईतल्या जीवनाने तर माझ्यावर खूप मोठा ठसा निर्माण केला आहे. मी मानवी मूल्यांमध्ये केला जाणारा फरक पाहिला आहे. यामुळेच मला या विषयावर काम करावंसं वाटलं.’
चित्रांबरोबरच या प्रदर्शनात एक इन्स्टॉलेशन पाहायला मिळतं. एक अतिशय मोठया आकाराची इस्त्री आणि त्याखाली दाबले गेलेले टी-शर्ट्स यांचा वापर करून त्यांनी ‘इस्त्री’ हे इन्स्टॉलेशन केलं आहे. यातली इस्त्री हे स्त्रीचं प्रतीक आहे तर टी-शर्ट्स हे पुरुषाचं प्रतीक आहे. पुरुषप्रधान समाजाचं अस्तित्व मोडीत काढत स्वत:चं स्वतंत्र अस्तित्व निर्माण करण्याचं सामर्थ्य, शक्ती स्त्रीमध्ये आहे, याची प्रतीकात्मक आकृती प्रभावीपणे शाम पहापलकर यांनी तयार केली आहे.
या प्रदर्शनातलं प्रत्येक चित्र आपल्याला विचार करायला भाग पाडतं. हे चित्र पाहिल्यानंतर या विकृत मानसिकतेची चीड येते, समाजाचं विद्रूप रूप समोर येतं आणि एक प्रकारचा ताण निर्माण होतो. एका संवेदनशील आणि महत्त्वाच्या विषयावर काढलेली ही चित्रं २३ सप्टेंबपर्यंत सकाळी ११ ते संध्याकाळी सात या वेळेत जहांगीर आर्ट गॅलरी, काळाघोडा येथे पाहता येतील.