माझ्या आईबद्दल बोलण्यापूर्वी ‘आई’ हा शब्द किती व्यापक आहे, हे प्रथम सांगू इच्छितो. आपण मराठीत आईला आई म्हणतो, तसेच मायही म्हणतो. या दोन शब्दांतच किती माया दडली आहे, ते पाहा. परदेशी भाषेत मातेला मदर म्हणतात, पण आपल्या ‘आई’ची ‘माय’ या शब्दाची गोडी या भाषेत नाही. आईच्या प्रेमाला तोड नाही. आपण देवालाही माऊली म्हणतो. धर्मग्रंथालाही आई म्हणतो. देशाला माता म्हणतो. ही आपल्या संस्कृतीचीच शिकवण आहे. यातून आईचा महिमा दिसतो. म्हणूनच सानेगुरुजींनी ‘श्यामची आई’ हे पुस्तक लिहिले. ही श्यामची आई पुस्तकरूपाने महाराष्ट्रातल्याच नव्हे भारतातल्या सर्व मुलांची ती आई झाली आहे. ती म्हणायची,
‘श्याम, तळव्यांना घाण लागू नये म्हणून जितका जपतोस तितकाच मनाला घाण लागू नये म्हणून जप.’
ज्याला आईचे प्रेम मिळत नाही, तो खरोखरीच अभागी असतो. ‘आई’ या दोन शब्दांत जे प्रेम, वात्सल्य, माया, ममता, करुणा साठवलेली आहे, ती इतर कोणत्याच शब्दात नसेल. आ म्हणजे आत्मा आणि ई म्हणजे ईश्वर! जणू आई म्हणजे परमेश्वराचंच रूप! मला बालवर्गात माझ्या बाईंनी शिकवलेले गाणे आठवते. आईची थोरवी सांगताना,
नीज न ये तर गीत म्हणावे
अथवा झोके देत बसावे
कोण करी हे जीवेभावे
ती तर माझी आई..
सर्वाच्या बाबतीत आईचा हा अनुभव एकसारखा असतो. मी त्याला अपवाद कसा बरे असेन? माझ्या बाबतीत आजपर्यंत एकटया आईनेच काबाडकष्ट करून दोन्ही भूमिका पार पाडल्या. मला कसलीही उणीव भासू दिली नाही. हात जोडून मी हेच म्हणेन, माझी आई तर माझे सर्वस्व आहे. मी आदर्श विद्यार्थी आणि आदर्श नागरिक व्हावा यासाठी ती जे कष्ट घेते, ते पाहून माझे अंत:करणही उचंबळून येत असते. सलग चार वर्षे शाळेत माझी आदर्श विद्यार्थी म्हणून निवड झाली, तेव्हा प्रत्येक वेळी मला आठवण झाली ती माझ्या आईचीच.. मुख्याध्यापकांनी माझ्या ज्या-ज्या गुणांचा गौरव केला त्या-त्या गुणांचे सारे श्रेय माझ्या आईकडेच जाते, म्हणून तर आमच्या शारदाश्रम शाळेनेसुद्धा गुणवंत पालक म्हणून यंदा माझ्या आईचादेखील सत्कार केला. मला सुसंस्कृत बनण्यासाठी नेहमीच तिची धडपड असते. ती काही उच्चविद्याविभूषित वगैरे नाही, म्हणाल तर इतर चारचौघींसाखीच आहे. आम्ही चाळीत राहतो. तरीही मला चांगल्या सवयी लागाव्या, माझी सर्वागीण वाढ व्हावी, म्हणून ती नेहमीच दक्ष असते. अभ्यासाबरोबरच खूप अवांतर वाचन करावे, याबाबत तिचा कटाक्ष असतो. थोरा-मोठय़ांची चरित्रे वाचावी याबद्दल ती आग्रही असते. माझ्यावर चांगले संस्कार व्हावेत, हाच त्यामागचा तिचा हेतू असतो. मात्र शिस्तीच्या बाबतीत ती खूप कडक आहे. इयत्ता पहिलीपासून आठवीपर्यंत चार वर्गातून दरवर्षी मी पहिल्या क्रमांकाने उत्तीर्ण होतो. घरखर्च सांभाळण्यासाठी कपडे शिवणे हे तिचे नेहमीचेच काम. तिला कधीच उसंत मिळत नाही. तरीही त्यातून वेळ काढून ती माझ्यासाठी अपार कष्ट घेते. तिचे ‘सुरेखा’ हे नावही मला तिच्या सुरेख स्वभावासारखेच वाटते. ती माझ्यावर कितीही रागावली, बोलली तरी तिचा तो प्रेमाचा हक्क आहे, कारण ती माझी आई आहे, याचा मला कधीही विसर पडत नाही. ‘प्रेमस्वरूप आई वात्सल्यसिंधू आई’ याचा प्रत्यय मलाही येतो. ‘आईसारखे दैवत सा-या जगतात नाही म्हणून श्रीकाराच्या नंतर म्हणती अ आ ई’ हेही समजते.
जिजाबाईमुळे शिवछत्रपती घडले, बहिणाबाई चौधरींमुळे सोपानदेव चौधरी घडले, अशी उदा. पाहिली की, आईची थोरवी लक्षात येते,
स्वामी तिन्ही जगाचा
आई विना भिकारी
या कवितेचा अर्थ समजतो.
दोन भाऊ एका चित्रपटात ईश्वराला संबोधून म्हणतात-
तुझको नही देखा हमने कभी
पर उसकी जरूरत क्या होगी
ए माँ, ए माँ, तेरी सुरत से अलग
भगवानकी सुरत क्या होगी? क्या होगी?