वाढती बेरोजगारी, नोकरीतील अनिश्चितता यामुळे युवकांसमोर मोठे आर्थिक संकट उभे ठाकले आहे. तसेच शेती पावसावर अवलंबून असल्याने शेतीला पावसाच्या लहरीपणाचा वारंवार फटका बसत असून, शेतीत आर्थिक नुकसानीला सामोरे जावे लागते. शेतकरी, बेरोजगार युवक-युवतींना शेतीपूरक उद्योगाचा अवलंब केला तर बेरोजगारी आणि शेतीतील आर्थिक संकटांवर त्यांना मात करता येऊ शकेल. कुक्कुटपालन, शेळीपालन, वराहपालन आदी व्यवसाय उभारी घेत असून, त्यातून चांगला रोजगार उपलब्ध होत आहे. आता यात लाव्ही (बटेर) पालनाच्या रूपात नवा शेतीपूरक व्यवसाय जम बसवत आहे. यामध्ये बेरोजगार तरुणांना चांगल्या संधी उपलब्ध झाल्या आहेत. यासोबतच कमी जागेतील, कमी खर्चातील चांगले उत्पन्न मिळवून देणारा व्यवसाय म्हणून तो नावारूपास येऊ लागला आहे. कोकणात या व्यवसायाला चांगली संधी आहे.
जगभरात बटेरचा आहारामध्ये वापर चिकनच्या फार पूर्वीच सुरू झाला आहे. चीन, तैवान, ब्रिटन यांसारख्या देशांच्या आहारात फार वर्षापूर्वीच बटेरने प्रवेश केला. पन्नासच्या दशकात इटली देशामध्ये व्यापारी दृष्टिकोनातून बटेर पालनास सुरुवात झाली. भारतात प्रथमत: मध्यवर्ती कुक्कुट संशोधन संस्था इज्जतनगर या अग्रणी केंद्रामध्ये अमेरिकेतून बटेर आणण्यात आले व १९७२ सालापासून त्यावर महत्त्वाचे संशोधन सुरू झाले. यामध्ये एव्हीएम हॅचर कोईंबतूर यांचाही मोलाचा वाटा होता. या व्यवसायाला महाराष्ट्रात मान्यताप्राप्त करून देण्यासाठी किर्लोस कृषी केंद्रातर्फे प्रयत्न सुरू करण्यात आले आहेत. या प्रयत्नांचा एक भाग म्हणून नोव्हेंबरमध्ये काही व्यावसायिकांना चार आठवडे वयाची लाव्ही (बटेर) वितरित करण्यात आली. अतिशय रुचकर मांस व अंडी उत्पादनामुळे स्थानिक मार्केटमध्ये लेव्हीला चांगली मागणी मिळाल्याने या प्रयोगात यश मिळाले.
जापनीज बटेर ही आपल्याकडे जंगलात आढळणारी लाव्ही या पक्ष्यासारखीच प्रजाती आहे. परंतु, ही आकाराने मोठी जात आहे. प्रतिकूल हवामानामध्ये हे पक्षी चांगल्या प्रकारे तग धरतात. मांस स्वादिष्ट व चवदार असल्याने याला मागणी चांगली आहे. एकूण शरीराच्या १० टक्केहाडे, १४ टक्केत्वचा व ७६ टक्के मांसल भाग असतो. हाडे पापुद्रय़ासारखी असतात. मांसामध्ये उच्च प्रकारची प्रथिने (अमिनो आम्ले) जीवनसत्त्वे असतात. यात कोलेस्टेरॉल कमी (२.५ टक्के) असते. तसेच मांस लहान मुले, गर्भवती स्त्रियांसाठी अतिशय उपयुक्त असल्याचे तज्ज्ञांचे मत आहे. तीन आठवडय़ांनंतर नर आणि मादी यातील फरक लक्षात येतो. नराच्या मानेखाली लालसर भुरा व धुसर रंग आढळतो. तर मादीच्या मानेखाली पोटावर सुरमयी पिवळसर छटा असून त्यावर काळय़ा रंगाचे ठिपके आढळतात. मादीचे वजन नरापेक्षा १५ ते २० टक्के अधिक असते.
बटेर व्यवस्थापन
सर्वसाधारणपणे १ ते ४ आठवडेपर्यंत बटेर पक्षांना कृत्रिम दायीद्वारे उष्णता द्यावी लागते. १ दिवसाचा बटेर ६ ते ७ ग्रॅम वजनाचा असतो. पिल्ले येण्यापूर्वी ब्रुडिंगशेडचा भाग, पाण्याची भांडी जमिनीवर पसरवण्यात येणारा भुसा र्निजतुकीकरण करून घ्यावा लागतो. पिल्ले १ आठवडे वयाची असेपर्यंत त्यांना खूप जपावे लागते. कोंबडीच्या तुलनेत एका कोंबडीच्या जागेत ८ ते १० बटेर ठेवता येतात. ब्रुडिंग अवस्थेत साधारण १०० वॅटचा बल्ब १ चौ.मी. जागेत उष्णता देण्यासाठी आवश्यक आहे. सतत २४ तास ४ आठवडे उष्णता देणे गरजेचे आहे. पहिले ३ आठवडे प्रतिपक्षी ८० चौ.सें.मी. तर ४ ते ५ आठवडय़ांसाठी १२० चौ.सें.मी. जागा आवश्यक असते. सर्वसाधारणपणे ६ आठवडे वयापर्यंत १ पक्ष्यामागे ५४६ ग्रॅम खाद्य लागते. मादी वर्षामध्ये २८० अंडी देते. एका अंडय़ाचे वजन साधारण १२ ग्रॅम एवढे असते. अंडी घातल्यापासून ४ दिवसांचीच अंडी उबवणुकीसाठी वापरावी, असे तज्ज्ञांचे मत आहे. कारण त्यातून पिल्ले मिळण्याचे प्रमाण चांगले असते. बटेर स्वत: अंडी उबवत नाही. ही अंडी गावठी कोंबडी उबवू शकते किंवा मशिनद्वारे ती उबवली जाऊ शकतात. मध्यवर्ती कुक्कुट विकास केंद्राच्या संशोधनानुसार ‘कॅरिउत्तम’ व ‘कॅरिउज्ज्वल’ या मांसासाठी उत्तम जाती आहेत. राखाडी रंगाचे कॅरिउत्तमचे ४ आठवडय़ाचे वजन १५० ग्रॅम तर पाच आठवडय़ांचे वजन १७०-१८० ग्रॅम असते.
पोटावर पांढरा पट्टा असलेल्या कॅरिउज्ज्वलचे चौथ्या ते पाचव्या आठवडय़ांपर्यंत १४० ते १७५ ग्रॅम वजन असते. अन्य पांढ-या रंगाचे बटेर व पांढ-या कवचाची अंडी देणारे बटेर अशा जाती आढळतात. या जातीचे अंडी उत्पादन वर्षाला २८५ ते २९५ एवढे आहे. ही अंडय़ांची जात म्हणूनच ओळखली जाते.
कोंबडी पालनापेक्षा बटेर पालन हे त्यांच्या रोगप्रतिकारक शक्तीमुळे फायदेशीर ठरते. त्यांना कोणतीही लस द्यावी लागत नाही. एका वर्षात बटेरच्या ३ ते ४ बॅचेस वाढवता येतात. अंडी उत्पादन ४५ दिवसांत सुरू होते व एका मादीपासून २८० ते २९० अंडी मिळतात. ५० टक्के अंडी उत्पादन ८ व्या आठवडय़ात मिळते. २६व्या आठवडय़ानंतर अंडी उत्पादनात घट होऊ लागते. एका बटेरपासून अंदाजे ९ ते १० रु. फायदा मिळू शकतो. मात्र या बटेर पालनासाठी, विक्रीसाठी परवाना घेणे आवश्यक आहे. याविषयी कृषी विज्ञान केंद्र किर्लोसचे प्रशिक्षण सहयोगी परेश आंबरे यांच्याकडे अधिक माहिती उपलब्ध आहे.
शेतीसाठी सेंद्रिय खताचा स्रोत
बटेरपालनामुळे शेतक-यांना शेतीसाठी सेंद्रिय खताचा मोठा स्रेत उपलब्ध होतो. जमिनीचा कस वाढवण्यासाठी सध्या शेण खताचाच मोठय़ा प्रमाणावर वापर होतो. बटेरपालन मोठय़ा प्रमाणात वाढल्यास त्यातून उपलब्ध होणारी बटेरची विष्ठाही शेतीसाठी खत म्हणून वापरता येऊ शकते. गाईच्या शेणाच्या तुलनेत बटेरची विष्ठा ही चारपट अधिक सकस असते, असे तज्ज्ञांचे मत आहे. यामुळे या पक्ष्याच्या पालनाबरोबरच सेंद्रिय खताचा प्रकल्पही उभा राहू शकतो, असे तज्ज्ञांचे मत आहे.
बटेरमध्ये जास्त रोगप्रतिकारक शक्ती
जापनीज बटेर ही आपल्याकडे जंगलात आढळणारी लाव्ही पक्ष्यासारखी प्रजाती आहे. परंतु, ही प्रजाती आकाराने मोठी असते. यांचे वैशिष्टय़ असे की प्रतिकूल हवामानामध्येही हे पक्षी चांगल्या प्रकारे तग धरू शकतात. या पक्ष्याला कोंबडीप्रमाणे रोगप्रतिकारक लस द्यावी लागत नाही. यामुळे खर्चात मोठी बचत होते. त्याच्या मांसाला चांगली मागणी असते. एकूण शरीराच्या १० टक्के हाडे, १४ टक्के त्वचा व ७६ टक्के मांसल भाग असतो. हाडे पापुद्रय़ासारखी असतात. मांसामध्ये उच्च प्रकारची जीवनसत्त्वे असतात.
