घर घेणे ही प्रत्येकाच्याच आयुष्यातील एक महत्त्वाची घटना असते. जीवन अनुभवसंपन्न बनवण्यात कुटुंबीयांइतकाच घराचा, आजूबाजूच्या परिसराचा महत्त्वपूर्ण वाटा असतो. अपुरे गृहबांधणी प्रकल्प, गृहकर्जाचे व्याजदर जास्त त्याचबरोबर इतर अनेक कारणांमुळे नवीन घर घेणे हे अत्यंत खर्चिक झाले आहे. अशा परिस्थितीत नवीन घर, प्लॉट घेताना काळजी घेणे, सावधगिरी बाळगणे आवश्यक आहे. नाही तर फसवणूक होण्याची शक्यता अधिक असते.
अमेरिकेमध्येच नव्हे, तर जगभरातल्या विविध प्रगत देशांमध्ये, विविध कालखंड आले, ज्यावेळी गृहबांधणीला उधाण आले होते. शिवाय, ब-याच वेळा ही गृहखरेदी व्हायची ती गुंतवणूक म्हणून नव्हे, तर स्वत: राहण्यासाठी. म्हणजे लग्नापूर्वी एखादे छोटेसे घर किंवा अपार्टमेंट. नंतर कुटुंब वाढल्यानंतर मोठे घर हवेच. अहो, तुम्हाला कदाचित माहीत नसेल, मुलं होण्यापूर्वी-म्हणजे नवीन बाळाचे प्रत्यक्ष आगमन होण्यापूर्वी त्याच्यासाठी वेगळी खोली असावी, असा नियमसुद्धा आहे. काही देशांमध्ये त्यामुळे मूल हवे आहे, असे ठरवताना, त्याच्यासाठी नियमानुसार जे आवश्यक आहे, ते-ते आपण पुरवू शकतो का, याचाही विचार करावा लागत असतोच. या सर्व कारणांमुळे आणि वाढत्या उत्पन्नांमुळेसुद्धा ‘गृहबांधणी’ हा व्यवसाय वाढतच जात होता. या व्यवसायाची आणखी एक खास बाब, म्हणजे ज्यावेळी नवीन-नवीन घरे खास करून तरुण वर्गाकडून घेतली जातात, त्यावेळी अनुषंगिक परिणाम म्हणून इतर अनेक उत्पादने व सेवा यांचेही उत्पन्न वाढते. सोप्या शब्दात सांगायचे तर, ज्यावेळी एखादे नवपरिणित जोडपे वेगळे घर/प्लॅट इत्यादी घेतात त्यावेळी स्वयंपाकघरातील विविध साधने, जसे मिक्सर, गॅसची शेगडी, विजेचा कुकर, वॉशिंग मशीन त्याचप्रमाणे अगदी गाद्या-उशांपासून ते चप्पल-बुटांच्या रॅकपर्यंत काही ना काही नव्याने घ्यावे लागते. कुवतीप्रमाणे ताबडतोब अगर टप्प्या-टप्प्याने अशी खरेदी होत राहते. त्यामुळे गृहबांधणीचा ज्यावेळी ‘बूम’ असतो, त्यावेळी इतर वस्तू व सेवांचे व्यवहारही वाढत राहतात.
आज भारतभर असा अनुभव, विशेषत: शहरी भागात किंवा शहरालगतच्या भागात येतो आहे. नवश्रीमंतांच्या मानसिकतेचा अंदाज घेऊन, व्यक्तींच्या पणनशक्तीला (Buying Capacities) आवाहन करून, एखाद्या अविकसित शेतीप्रधान परिसराला विकासाच्या मधाचे बोट लावून, छोट्या घराच्या प्लॉटपासून ते टॉवरमधल्या चार खोल्यांच्या प्लॅटपर्यंत विविध प्रकारच्या वास्तूसंबंधी जाहिराती आपणावर दर आठवड्याला जणू हल्ला करून येतात. त्यापैकी विश्वसनीय कोणत्या?, छुपे खर्च असणा-या कोणत्या?, दर्जेदार बांधणी देणारे कोण? या व अशा प्रकारच्या अनेक प्रश्नांसह सामान्य ग्राहक, आपल्याला परवडणारे व आवडणारे घर शोधत असतो. भारतीय कुटुंब-व्यवस्थेची घट्ट वीण, आपणाला टिकवून ठेवायची असते, सर्वसामान्यपणे परिचयाच्या परिसरात जागा हवी असते, ज्येष्ठ नागरिकांना नव्या ठिकाणी जाऊन रुजायची जरा धास्तीही असते, या सगळय़ा पार्श्वभूमीवर अल्पमोली बहुगुणी, आखूडशिंगी-बहुदुधी अशी वास्तू शोधणे जिकिरीचे होतेच. त्यातच गृहकर्जावरचे व्याजदर अजून तसे चढे आहेत. त्यामुळे आपला खिसा व जबाबदा-या यांचा मेळ सामान्य ग्राहकाला घालावाच लागतो. या पार्श्वभूमीवर, मुंबई ग्राहक पंचायतीच्या तक्रार मार्गदर्शन केंद्रात ज्या विविध तक्रारी येतात, त्या खरोखरच मार्गदर्शक ठरू शकतात. त्यावरून, ग्राहकाने काय-काय काळजी घ्यावी, कोणते प्रश्न विचारावेत, याचे दिशादर्शन होऊ शकते. जागेची खरेदी आणि साडी खरेदी, यामध्ये असे दिसते की, कधी-कधी जागेपेक्षा साडी खरेदीत अधिक चिकित्सा/चोखंदळपणा होतो. हे योग्य आहे का, याचा आपणच विचार करा.
आपणास विचार करायला लावणारे मुद्दे असे
१) प्लॉट घेत असाल तर
तिथे स्वत: उपलब्ध सार्वजनिक वाहनाने/स्वत:च्या वाहनाने कामाच्या दिवशी जावे. लागणारा वेळ, रस्ता, परिसर इत्यादीचा तसेच तिथल्या वस्तीचा अंदाज येतो.
विकसित करावयाला काढलेल्या जागेचे सर्व मूळ कागदपत्र पाहावेत. फोटो कॉपीवर विसंबू नये. तसेच त्या जागेवर परिसरातल्या एखाद्या चॅरिटेबल संस्थेचा/देवस्थानाचा काही हक्क आहे का, याबाबत खात्री करावी, कारण अशा संस्थांमधीलच काही व्यक्ती संस्थेविरोधात, स्वहितासाठी काम करताना आढळल्या आहेत.
वीज, पाणी व सांडपाणी विल्हेवाट याबाबत सखोल चौकशी करावी. प्रसंगी ग्रामपंचायत, तालुका प्रशासन याकडेसुद्धा माहिती मागावी.
विकत घेणारे इतर ग्राहक कोण आहेत, त्यांच्या संपर्कात राहावे.
अॅग्रीमेंट स्वत: वाचावे. जर कळत नसेल तर एखाद्या वकिलाला ‘फी’ देऊनसुद्धा ते समजून घेणे महत्त्वाचे ठरते.
२) फ्लॅट/अपार्टमेंट घेताना
ज्या जागेवर इमारत उभी राहणार आहे, त्या जागेच्या नि:संदेह मालकीचा पुरावा (clear title) मागावाच.
पुनर्विकास असेल तर मूळ सोसायटीच्या सभासदांशी संपर्क करावा.
ज्या वरच्या मजल्यांची परवानगी मिळालेली नाही, त्यावरील जागासुद्धा बिल्डर विकतात, असा अनुभव आहे. म्हणून नगरपालिकेने किती मजल्यांची परवानगी दिली आहे, असा प्रश्न विचारून, त्याचा पुरावा मागावा.
मोन्डय़ुलर किचन किंवा गिझर नसला तरी चालेल, पण बांधणी भक्कम व लिकेजविरहित असावी. वीजपुरवठा कसा आहे, तेही पाहावे.
पाणीपुरवठा, त्याचा दर्जा आणि सांडपाणी विल्हेवाट याबाबत, तसेच वर्षाजल विनियोग, याविषयी स्पष्ट व लेखी माहिती घ्यावी.
इमारतीचे स्ट्रक्चरल ऑडिट झाले काय? (जुनी जागा घेताना) हे विचारून, त्याचा अहवाल पाहावा.
सर्व पैसे चेकने घेणा-या, व्यवहार चेकनेच करणा-यावर अधिक विश्वास ठेवणे योग्य ठरते. वेळ आल्यास पैसे परत मिळणे शक्य होते, हे नेहमी लक्षात ठेवावे.