दहावीच्या परीक्षेत विज्ञान आणि तंत्रज्ञान या विषयात मिळणारे गुण हे खूप सहज मिळतात. यासाठी विद्यार्थ्यांनी सराव आणि पुस्तकांचे वाचन यावर लक्ष द्यायला हवे. त्यातही काही महत्त्वाच्या बाबींवर अनेकदा प्रश्न विचारले जात असून या भागात त्यावर आपण प्रकाश टाकला आहे. प्रश्न नीट समजून घ्यावा. उत्तरे थोडक्यात मांडलेली असल्याने त्यावर अधिक भर द्यावा आणि पुस्तकातील उत्तरेही नीट समजून घ्यावीत. मागील पाच दिवसांपासून सुरू करण्यात आलेल्या या विज्ञान व तंत्रज्ञान विषयातील पुढील आणि या विषयातील शेवटच्या भागात भाग १ मधील, पण याच विषयातील काही प्रश्न हाताळणार आहोत..
विषय : विज्ञान आणि तंत्रज्ञान भाग २
३) मानवी शरीरावर ध्वनिप्रदूषणाचे कोणते परिणाम होतात?
उत्तर: १) मानवावरील ध्वनिप्रदूषणाचा परिणाम हा ध्वनीची तीव्रता, वारंवारता आणि कालावधी या तीन बाबींवर अवलंबून असतो.
२) मानवी शरीरावर होणारे ध्वनीचे परिणाम तीन प्रकारचे आहेत.
i. श्रवणशक्तीवर होणारा परिणाम : यामुळे ऐकायला त्रास होतो व बहिरेपणा येऊ शकतो.
i. श्रवणतेवर परिणाम : ध्वनीमुळे संवादात अडथळा येणे, झोप व एकाग्रता यात समस्या निर्माण होणे, चिडचीड, अस्वस्थता, अतिरेकी वर्तन, मानसिक संतुलन आणि कार्यक्षमतेत घट होणे असे परिणाम होतात.
४) चुंबकत्वाचा वैद्यक क्षेत्रातील वापर थोडक्यात सांगा
उत्तर : 1. अतिशय क्षीण विद्युतधारासुद्धा वाहकाभोवती चुंबकीय क्षेत्र निर्माण करते. आपल्या शरीरातील चेतातंतूमधून वाहणारी विद्युतधारा अतिशय क्षीण असते. ती क्षीण चुंबकीय क्षेत्र निर्माण करते. आपण एखाद्या वस्तूला स्पर्श केला असता आपल्या शरीरातील चेतातंतूकडून विद्युत लहरींच्या रूपातील संदेश आवश्यक त्या स्नायूंपर्यंत पोचवला जातो. त्यामुळे अतिशय लहान कालावधीसाठी अतिशय क्षीण चुंबकीय क्षेत्र निर्माण होते. हे क्षेत्र पृथ्वीच्या चुंबकीय क्षेत्राच्या साधारण १०-९पट इतके कमी असते.
2. हृदय व मेंदू यांच्यामध्येही असे चुंबकीय क्षेत्र निर्माण होते. याचा उपयोग मॅग्नेटिक रेझोनन्स इतेजिंग ((MRI)) या तंत्राद्वारे केला जातो.
3. हृदय, मेंदू व इतर महत्त्वाच्या अवयवांच्या प्रतिमा मिळवण्यासाठी होतो. या प्रतिमांच्या विश्लेषणाचा उपयोग डॉक्टरांना रोगांचे निदान करण्यासाठी होतो.
५) पुढील मूलद्रव्यांचे धातू, अधातू, धातुसदृश यांत वर्गीकरण करा.
C, Mg, Si, S, Hg, As.
उत्तर – धातू – Mg, Hgअधातू- C, Sधातुसदृश – Si, As
(H) हा 1) विद्युतधारेचा वर्ग (क2)(2) वाहकाचा रोध (R) आणि (3) विद्युतधारा वाहण्याचा कालावधी (३) समानुपाती असतो.
६) संयुक्त सूक्ष्मदर्शीचा उपयोग सांगा.
उत्तर- संयुक्त सूक्ष्मदर्शीचा उपयोग जीवाणू, पेशी अतिसूक्ष्म जीवांच्या निरीक्षणासाठी होतो.
प्रश्न : ३) खालील प्रश्नांची उत्तरे लिहा (कोणतेही पाच)
1. अतिभार म्हणजे काय? अशी स्थिती केव्हा निर्माण होते? त्यामुळे काय होऊ शकते? ही परिस्थिती टाळण्यासाठी काय करावे?
उत्तर : i) अतिभार म्हणजे परिपथातून आवश्यकतेपेक्षा कितीतरी पटींनी जास्त क्षमतेने विद्युतधारा वाहणे होय. i) विद्युत हीटर, ओव्हन इेस्त्री, गीझर अशी जास्त क्षमतेची अनेक विद्युत उपकरणे एकाच वेळी सुरू केल्यास अतिभार होण्याची शक्यता असते.
iii) ही परिस्थिती टाळण्यासाठी अनेक विद्युत उपकरणे एकाच वेळी सुरू करू नयेत किंवा एकाच परिपथामध्ये जोडू नयेत.
२) स्पष्टीकरण करा : रात्री तारे लुकलुकताना दिसतात, पण ग्रह लुकलुकताना दिसत नाहीत.
उत्तर : 1) तारे स्वयंप्रकाशित असतात. ते पृथ्वीपासून खूपच दूर असल्याने त्यांचे वर्तन बिंदुरूप प्रकाशस्रेतासारखे असते. तारकाप्रकाश वातावरणात शिरल्यावर त्याचे अपवर्तन होते.
2) त्या वेळी प्रकाशकिरण विरल माध्यमातून घन माध्यमात जाताना स्तंभिकेकडे झुकल्यामुळे तारा त्याच्या आहे त्या स्थितीपेक्षा थोडासा उंचावर असल्याचे भासते.
3) हवेच्या सतत होणा-या हालचालींमुळे, तसेच तापमानात होणा-या बदलांमुळे वातावरण अस्थिर असते. त्यामुळे ता-याची आभासी स्थिती अस्थिर असते. तिच्यात सतत किंचितसा बदल होत असतो. एखाद्या भागातील हवेचा अपवर्तनांक सतत व सहजगत्या बदलल्यामुळे जेव्हा वातावरणातून पृथ्वीवरील निरीक्षकाकडे अधिक प्रकाश अपवर्तीत होतो तेव्हा त्याला तो तेजस्वी तारा दिसतो.
रामेश्वरी विलास पाटील,
विज्ञान शिक्षिका,
बी. एस्सी, एम. एड. (समुपदेशक)
आमची शाळा, चेंबूर मुंबई