शेतीतून फारसे उत्पादन मिळत नसल्याचा सूर शेतक-यांमधून वारंवार आळवला जात आहे. अशा वेळी काही शेतकरी वेगळी वाट चोखाळत आपल्या शेतीला व्यावसायिक पिकाची जोड देत आहेत. शेतक-यांच्या प्रयोगशील मानसिकतेतून ओसाड जमीन बहरू लागली आहे. अनेकांच्या हातांना काम मिळू लागले आहे. यामुळेच शेतीचे बिघडलेले आर्थिक गणित रुळावर येईल आणि ‘अर्थव्यवस्थेचा कणा’ म्हणून मानाचे स्थान पुन्हा मिळवेल, अशी आशा पल्लवित होते. कुडाळ तालुक्यातील नारूरचे संजय मेस्त्री हे उत्तम नियोजन, पिकांची निवड, सरकारी योजनांचा लाभ यातून व्यावसायिक शेतीचा नवा आदर्श घडवू पाहत आहेत. त्यांनी केलेली हळद शेती हे त्याचे चांगले उदाहरण ठरावे.
कडावल- भातशेती ही कोकणाची पारंपरिक ओळख आहे. मात्र बदलते हवामान, कीडरोगांचा झपाटा यामध्ये भात उत्पादन घसरू लागले असून हे पीक आर्थिकदृष्टय़ा परवडत नाही. यामुळेच कुडाळ तालुक्यातील नारूर येथील संजय मेस्त्री यांनी केळीची बाग फुलवून पिकात विविधता आणण्याचे प्रयत्न केले. ‘जी-९’ या जातीची केळीची बाग त्यांच्या शेतावर फुलली आहे. त्यापुढे जाऊन पारंपरिक शेतीला मुरड घालून त्यांनी हळद पीक घेण्याचे धाडस दाखवले. दोन एकर क्षेत्रावर त्यांनी यशस्वी हळद लागवड केली आहे. हळद पिकाची निवड करण्यामागचा हेतू त्यांनी स्पष्ट केला. भातशेती हे आपले पारंपरिक पीक आहे. यातून जास्त पीक घेण्यासाठी तिला योग्य व्यवस्थापनाची गरज असते. पण तरीही नगदी पिकाच्या तुलनेत ती फारच कमी आर्थिक उत्पन्न देणारी ठरते. कोकणामध्ये वरकस प्रकारात मोडणारी जमीन मुबलक आहे. ही जमीन बहुतेक वेळा पडीकच ठेवली जाते. हळद पीक घेताना या दोन्ही बाबींचा आपण सर्वागाने विचार केला. त्यानंतरच हळद पीक घ्यायचे असे मनात पक्के केल्याचे मेस्त्री यांनी सांगितले.
वरकस, पण उत्तम पोयटय़ाची जमीन मेस्त्री यांनी हळद लागवडीसाठी निवडली. जेसीबीने तिचे सपाटीकरण केले. सपाटीकरणानंतर त्यांनी गादी वाफे बनवले. सुमारे दोन एकरवर त्यांनी ही लागवड निश्चित केली. त्यानंतर पाण्याची सुविधा उपलब्ध केली. ठिबक सिंचन संच आणला व महत्त्वाचे म्हणजे हळद पिकाची संपूर्ण माहिती मिळण्यासाठी कृषी विभागाकडून एका दिवसाचे प्रशिक्षणही घेतले. ल्युपिन फाउंडेशन, ‘आत्मा’ व कृषी विभागाच्या मार्गदर्शनाखाली त्यांनी हळद पिकाच्या लागवडीचा प्रयोग सुरू केला. हळद पिकाची लागवडयोग्य कंद ३३ रुपये दराने घेतले. आत्मा योजनेंतर्गत त्यांना थोडी सवलत मिळाली. तरी दोन एकरला त्यांना ८०० कंद लागले. गादी वाफ्यावर मेस्त्री यांनी त्यांची सुयोग्य लागवड केली. गादी वाफे बनवताना त्यांनी पुरेशा प्रमाणात वाफ्यांमध्ये सेंद्रीय खत मिसळले. दोन एकरला सुमारे ३ ट्रॉली शेणखत दिले. ३० बाय ३० सेंमीवर हळदीच्या कंदाची लागवड करताना त्यांनी लागवडीवेळी सिंगल सुपर फॉस्फेट व एमओपीचा डोस दिला. एका महिन्यात पिकाची अपेक्षित वाढ झाल्यावर दुसरा डोस युरियाचा दिला. तीन महिन्यांनी भरणी केली. भरणी करताना शेणखत, निबोळी पेंड व युरियाचा डोस खत म्हणून दिला. जूनमध्ये केलेली पिकाची लागवड सप्टेंबरमध्ये बहरू लागली. मग मेस्त्री यांनी कंद कुजू नये म्हणून पिकाला ड्रिचिंग केले. ड्रिचिंग म्हणून क्लोरोपायटिफॉस व ब्लू-कॉपर यांचे मिश्रण त्यांनी प्रत्येक रोपाला १०० मिली प्रमाणात देऊन कंद सुरक्षित केले. यामुळे हळदीचे पीक जोरदार आले आहे. फेब्रुवारीत ते तयार होईल. आतापर्यंत पिकाच्या वेगवेगळ्या टप्प्यांवर हळद पिकासाठी एकरी ५० हजार असा मिळून दोन एकरसाठी सुमारे १ लाख रुपये खर्च आला आहे.
वरकस जमिनीचे सपाटीकरण करण्यासाठी आपल्याकडे प्रथम मोठा खर्च होतो. नंतर पुन्हा पीक घेताना हा खर्च वाचतो, असे संजय मेस्त्री यांनी सांगितले. मेस्त्री यांचे हळदीचे पीक उत्तम दर्जाचे आहे. किंबहुना परप्रांतापेक्षा ते अधिक सकस असल्याचे मत कृषितज्ज्ञांनी व्यक्त केले आहे. ल्युपिन फाउंडेशनचे योगेश प्रभू, प्रताप चव्हाण, नारायण कोरगावकर या कृषितज्ज्ञांनी वेळोवेळी केलेल्या मार्गदर्शनामुळे आपण पीक यशस्वीपणे घेऊ शकलो, असे मेस्त्री सांगतात.
शेतावर हळद जोमदार आली असली तरी पीक काढणीनंतर पॉलिश करण्याची सुविधा आपल्याकडे सहज व शास्त्रीय पातळीवर सुयोग्य अशी मिळत नाही. कृषी खात्याने ती उपलब्ध केल्यास शेतक-यांचा फायदा होईल. त्याचबरोबर महत्त्वाचे म्हणजे पिकांचे मार्केटिंग करणारी यंत्रणाही आपल्याकडे सक्षम नाही. एकूण सर्वच पिकांचे मार्केटिंग हमी भावात व्हायला हवे, असेही त्यांचे मत आहे. योग्य नियोजन, मार्गदर्शन, मेहनत व रोगकिडींच्या प्रभावी नियंत्रणामुळे यंदा आपल्या शेतातून सुमारे अडीच लाखांची हळद निघेल, असा विश्वास मेस्त्री यांनी व्यक्त केला आहे.
हळद पॉलिश करण्याची सुविधा आणि सक्षम मार्केटिंगची यंत्रणा सरकारने शेतक-यांना उपलब्ध केली पाहिजे. ती उपलब्ध झाल्यास हळदीसारखे पीक छोटय़ा शेतक-यांनी १० गुंठय़ांपर्यंत घेतले तरी त्यांच्या कुटुंबीयांचा वर्षभराचा उदरनिर्वाहाचा खर्च सहज निघू शकेल, असे त्यांनी सांगितले.