स्पेनमधील बार्सिलोना शहरात सग्राडा फॅमिलिया या चर्चचं दीडशे वर्षापेक्षा जास्त काळ बांधकाम चालू आहे. गौडी या आर्किटेक्टने १८५६ मध्ये बनवायला सुरुवात केली आणि २०२६ मध्ये गौडीच्या शंभराव्या पुण्यतिथीला ते पूर्ण होण्याची शक्यता वर्तवली जात आहे,
परंतु प्रत्यक्षात ते कधी पूर्ण होईल हा सध्या वादाचा मुद्दा आहे.
अलीकडेच (सप्टेंबर २०१३) मी स्पेनला जाऊन आले. म्हणजे बार्सिलोनाला जायचं हे आलंच. तिथे जाऊन काय काय करायचं, याची यादी बनवताना सग्राडा फॅमिलिया या चर्चला भेट द्यायची, हे मी सर्वप्रथम लिहिलं. या चर्चबद्दल खूपच ऐकलं होतं, खूप काही वाचलंही होतं. फोटो पाहिले होते. या सगळ्यावरून तर ती एक अफलातून जागा असल्याचं जाणवलं होतं. म्हणूनच ते न बघता परत येणं हा माझ्यालेखी केवळ वेडेपणा होता.
दीडशे वर्षापेक्षा जास्त काळ बांधकाम चालू असलेलं हे चर्च गौडी या आर्किटेक्टने १८५६ मध्ये बनवायला सुरुवात केली आणि २०२६ मध्ये गौडीच्या शंभराव्या पुण्यतिथीला ते पूर्ण होण्याची शक्यता वर्तवली जात आहे. परंतु प्रत्यक्षात ते कधी पूर्ण होईल हा सध्या वादाचा मुद्दा आहे. २०३७ मध्ये ते काम संपेल असंही काही जण म्हणताहेत. मी अलीकडेच भेट देऊन आल्यानंतर मला तर त्यासाठी आणखी वेळ लागेल असं वाटलं. अजूनही कितीतरी बांधकामं पूर्ण व्हायची आहेत.
या बार्सिलोना भेटीत हे चर्च माझं तीनदा पाहून झालं. एक दिवसात दोनदा. प्रथम हॉप-ऑन-हॉप-ऑफ बसमधून फिरताना. रेकॉर्ड केलेल्या व कानाला लावलेल्या मार्गदर्शिकेनं जेव्हा पुढचा स्टॉप सग्राडा फॅमिलियाचा आहे असं सांगितलं, तेव्हा मी श्वास रोखून धरला. पुढच्या काही क्षणातच मी जगातलं एक सुंदर चर्च बघणार होते. मी त्याचे खूप फोटो पाहिलेले असल्याने त्याचा जरासा भाग दिसल्याबरोबर तो त्या चर्चचाच आहे, हे माझ्या लक्षात आलं. नजर न हलवता मी तिकडे बघत राहिले. हळूहळू चर्चच्या प्रवेशद्वाराजवळ बस पोहोचली. फोटोत पाहिलेले टॉवर्स दिसत होते. बांधकाम चालू होतं. स्टॉपपाशी बस बराच वेळ थांबली. मी खूप वेळ त्या चर्चकडे पाहू शकले. ते खरंच अफलातून छान दिसत होतं. खरोखरच काहीतरी खास होतं ते.
त्याच दिवशी हॉप-ऑन-हॉप-ऑफ टूर पूर्ण झाल्यावर परत एकदा मी तिथे गेले. आधी बाहेरूनच एक फेरी मारावी असा विचार केला. पण ती मला वाटलं होतं त्यापेक्षा त्या वास्तूचा घेर फारच कमी निघाला. तरी मी वाचलेलं होतं की या चर्चची कल्पना मुळात जोसेप मरिया बासाबेला याची. १८७२ मध्ये रोममध्ये फिरताना त्याने एक सुंदर चर्च पाहिलं आणि आपल्या बार्सिलोनातही एक सुंदरसं चर्च असावं, असं त्याच्या मनाने घेतलं. १८७६ मध्ये त्याला १२८०० चौरस मीटर्सची जागा विकत मिळाली आणि १८७७ मध्ये फ्रान्सिस्को द पॉला दल विल्लार या वास्तुशास्त्रज्ञाने फुकटात प्लॅन्स काढून दिले. मग १९ मार्च १८८२ ला पायाभरणी समारंभ झाला. त्या वेळी २१ वर्षाच्या गौडीने हे प्रचंड मोठं काम हाती घेतलं. तसं तर मी बार्सिलोनाभर गौडीच्या कामाचे नमुने पाहिले. पण हे काहीतरी अद्भुत आहे.
दोन रस्त्यांमध्ये देऊळ बांधावं असंच वाटलं ते. आता तर हे चर्च आजूबाजूने मॉडर्न इमारतींनी वेढलेलं आहे. तरीही कित्येक हॉटेल्स ते चर्च दिसेल अशा पद्धतीने काही खोल्या तरी बांधतात व अर्थातच त्याचे खास पैसेही घेतात. शिक्षणासाठी गौडी बार्सिलोनात आला. तो मूळचा स्पेनमधल्या रिअस या गावचा. या बांधकामाने त्याला भारून टाकलं होतं. हे बांधकाम करायला लागल्यापासून त्याला कायम पैशाची चणचण भासे, मग तो सरळ रस्त्यावर उभं राहून त्यासाठी भीक मागत असे. संपूर्ण शिल्प निर्दोष असावं याकडे त्याचा कल होता, असा आग्रह होता. आणि चर्च आतून पाहताना ते प्रकर्षाने जाणवत होतं. दोन दिवसांत चर्च पाहण्याची ती माझी तिसरी वेळ होती. सगळे पर्यटक हे चर्च पाहिल्याशिवाय परत जात नाहीत, हे माहिती असल्याने मी सकाळी आठ वाजताच तिकिटाच्या रांगेत उभं राहण्यासाठी पोहोचले. तेव्हा माझ्यापुढे सुमारे २५ माणसं होती. पुढच्या पाच मिनिटांत माझ्यामागे ५० माणसं होती. हे इतके जण येतात म्हणून तर या एका उत्पन्नावर चर्च बांधलं जातंय. काही देणगीदार तर इतके उदार असतात की, एका माणसासाठी दोन तिकिटं काढतात. चर्चसाठी सरकारकडून वा कोणत्याही नाव लावू इच्छिणा-याकडून देणगी घेतली जात नाही.
हे चर्च एक कविता आहे आणि ही कविता गौडीने प्रकाशाच्या रेघांनी लिहिली आहे. त्याला वाटलं होतं की, इथला प्रकाशही नसर्गिक असावा. संपूर्ण वास्तूची रचना निसर्ग व जीवन यावर आधारित होती. आत प्रवेश केल्यापासून ते जाणवत होतं. (पॅशन फसाड) दरवाजातच कितीतरी सुंदर मूर्ती होत्या. दरवाजाभर अनेक भाषांमधून काही ओळी लिहिलेल्या होत्या. त्यातच संस्कृतचाही समावेश होता. आणखी आत जायला आणखी एक दार होतं. त्या दोन्हींमध्ये रांगोळी काढावी तशा पांढ-या रंगात काही मानवी आकृतींच्या बाह्यरेषा काढलेल्या होत्या. बघावं तिकडे सुंदरता पसरलेली होती. डोळे पोहोचतील तिथे छान प्रकाश होता. सगळ्या खिडक्या (आणि त्याही भरपूर होत्या.) रंगीबेरंगी काचांच्या होत्या व त्या स्वत: तर प्रकाशात चमकत होत्याच शिवाय आतल्या सगळ्या भागाला प्रकाशाने न्हाऊ घालत होत्या.. त्या काचांचे रंगही काहीतरी सांगत होते. खाली मातकट लाल-भुरकट चॉकलेटी, त्यावर हिरव्या-पिवळ्या-केशरी रंगांच्या छटांचे फटकारे व अगदी वर निळ्या आकाशाचा भास. खाली जमीन, त्यावर झाडं व वर आकाश! यासाठीची एक कविता या खिडक्यांत तयार दिसत होती. काहींवर जरा वेगळी नक्षी होती. फक्त पिवळ्या व हिरव्या रंगांची जादू वा फक्त जांभळ्या-अंजिरी-गुलाबी रंगाची! त्या प्रकाशात पायाखालच्या जमिनीवरच्या टाइल्स चमकत होत्या. ती सगळी होती प्रकाशाची रांगोळी-निसर्गावरची एक कविता!
पॅशन फसाड १९५४ पासून बनवायला घेतलाय. तिथे असलेली जीझसची सुळावर लटकणारी कोरीव मूर्ती १९८७ मध्ये लावण्यात आली. या फसाडमधून व्यक्त होते अनुरक्ती, मृत्यू आणि पुन्हा जिवंत होणं. या मूर्तीवर खूप टीका झाली, कारण ती गूढ या प्रकारात मोडते. या फसाडमधलं सागळं काम जोसेप मरिया सुबीराच याने केलंय. आम्ही इथून आत शिरलो होतो. एका वेळी १३००० लोकांची सोय होईल एवढं मोठं चर्च बनवताना गौडीने सुरुवात केली ती पूर्वेकडच्या नेटिव्हिटी फसाडकडून. तो मात्र अजून पूर्ण व्हायचाय. यातील आत असलेल्या भागाची प्राणी आणि वनस्पती यांची सजावट विलक्षण सुंदर आहे. मोठमोठे पिलर्स ही तर पाहण्याचीच गोष्ट आहे. प्रत्येकाचं डिझाइन वेगळं. ती आहेत झाडांची खोडं. त्यावर बघण्यासाठी मान वर केली की जंगलात उभं असल्याचा भास होतो. या खोडांच्या वरचा सगळा भाग पानांसारखा आहे. सगळा जामानिमा असा आहे की, आपण दाट जंगलात उभं असल्यासारखं वाटावं. त्या सगळ्यावर उजेडंही तसाच पडलाय तोही नैसर्गिक. खाली जमिनीवर खुच्र्या टाकलेल्या होत्या व बरीच माणसं तिथे शांतपणे बसलेली होती. कानाला लावलेला मार्गदर्शक तसंच तर सांगत होता. आश्चर्य म्हणजे सगळे त्याप्रमाणे वागत होते. डावीकडे आत शिरताना खालच्या भागात आणखी जागा असल्याचं दिसलं. तिथे कसं जायचं, हा प्रश्न मनाला सतावत होता. तिथल्या गणवेशातील माणसाला विचारल्यावर कळलं की ती प्रार्थनेसाठीची जागा होती. तिथे जायची वाट बाहेर रस्त्यावरून होती व काही विशिष्ट वेळीच तिथे जायची परवानगी होती.
ऑक्टोबर २००२ पासून ग्लोरी फसाडच्या बांधकामास सुरुवात झाली आहे. हा मुख्य भाग असणार आहे. यातून व्यक्त होणार आहे परमेश्वराकडे जाण्याचा मार्ग: मृत्यू, शेवटचा न्याय आणि यश. गौडीने बनवलेलं याचं डिझाइन तोडून टाकण्यात आलं. या भागाच्या पोर्चमधे सात कॉलम्स बनवण्यात येतील. पायाशी असेल सात पापांचं सादरीकरण व वर टोकाला सात पुण्यांचं दर्शन. ते पुरं होण्यास बराच वेळही लागणार होता. किती ते सांगणं कठीणच होतं. हे सगळं समजायला कविमनच असायला हवं. काही मंडळी अध्र्या तासातच ‘सगळं झालं की पाहून’, असं म्हणून जाताना दिसली. त्यांना जगातली कोणतीच कविता समजली असण्याची शक्यता नव्हती. या चर्चला भेट हा एक अविस्मरणीय अनुभव होता. नेटिव्हिटी फसाडमधून बाहेर पडल्यावर बहुतेकजण तिथल्या कट्टय़ावर बसून चर्चकडे पाहत होते. प्रत्येक पुतळ्याचा अर्थ समजावून घेण्याचा प्रयत्न करत होते. तिथूनच जरा बाजूला एक संग्रहालय होतं. या चर्चच्या बांधकामाचं रहस्य उलगडून दाखवण्यास ते सज्ज होतं.
अन्टोनी गौडी हे पाहण्यास जिवंत नाही. १९२६ मध्ये एका धावत्या गाडीखाली येऊन त्याचा मृत्यू झाला. त्याने या कामाला एवढं वाहून घेतलं हातं की, त्याचं दफन तिथेच करण्यात आलं. आता तिथे झोपून तो या कामावर लक्ष ठेवत असेल. सगळे त्याला म्हणत की ‘बाबारे हे चर्च कधी पुरं होणार?’ त्यावर त्याचं उत्तर होतं की ‘माझ्या गि-हाइकाला मुळीच घाई नाही. (my client is in no hurry) जवळजवळ तीन तासांनी मी तिथून बाहेर पडले. बाहेर पडता पडता मार्गदर्शकाचा आवाज कानात घुमत होता. एक माणूस दुस-याला सांगत होता, ‘‘जीझस इथे परत येणार आहे. पण कधी ते माहीत नाही. त्याची वाट पाहणं चालूच आहे..’’ मला टॉवर्सवर जाता आलं नाही कारण तेवढा वेळ माझ्याकडे नव्हता. (गर्दी होऊ नये म्हणून) मला मिळालेली वेळ संध्याकाळी चारची होती. आतापर्यंत दोन दर्शनी भाग व आठ टॉवर्स तयार झाले आहेत. हे चर्च पूर्ण होईल तेव्हा त्याला १८ टॉवर्स असणार आहेत. तीन भागात प्रत्येकी चार टॉवर्स (१२० मीटर्स) धर्मप्रसारकांचे, जीझसचा टॉवर सर्वात उंच (१७० मीटर्स) आणि त्याभोवती चार टॉवर्स ख्रिस्ताच्या मार्गदर्शकांसाठी. या सर्व टॉवर्सचं वीज पडण्यापासून संरक्षण व्हावं म्हणून स्टीलच्या जाडय़ा केबल्स टॉवर्सपासून जमिनीपर्यंत घातल्या आहेत. काहींच्या मते हे सगळं पिरॅमिड्सपेक्षाही विस्मयकारक आहे.
मला असंही वाटू लागलं की, आताच्या तंत्रज्ञानामुळे हे लवकर पुरं व्हायची शक्यता तरी आहे. फक्त ते खरंच पुरं झालं तर पर्यटकांची उत्सुकता कमी होईल. मग इतके जण येतील का इथे?