आईचं दूध बाळासाठी अमृतच असतं. बाळाच्या वाढीत त्याला मोलाचं महत्त्व आहे. बाळ जन्मल्यापासून ते सहा महिन्यांचं होईपर्यंत आईच्या स्तनपानावर वाढलं पाहिजे. त्यानंतर पुढील दोन र्वष तरी आईच्या दुधासोबत पूरक व पोषक अन्न त्याला मिळायला हवं, तरच त्याची वाढ योग्यरीत्या होऊ शकते. ऑगस्टचा पहिला आठवडा हा जागतिक स्तनपान सप्ताह असतो. यानिमित्ताने स्तनपानाविषयी जागरूकता निर्माण होण्याची गरज आहे, हे अधोरेखित करणारा लेख.
जन्मणा-या बाळाच्या वाढीसाठी मातेचं दूध अत्यंत गरजेचं असतं. दुधात तान्हुल्या बाळाच्या वाढीसाठी आवश्यक असणारी सर्व प्रकारची अन्नद्रव्यं समाविष्ट असतात. जागतिक आरोग्य संघटनेच्या मते, बाळ जन्मल्यापासून ते सहा महिन्यांचं होईपर्यंत आईच्या स्तनपानावर वाढलं पाहिजे. त्यानंतर पुढील निदान दोन र्वष आईच्या दुधासोबत पूरक असं बाहय़अन्न त्याला मिळायला हवं. तरच, त्याची सुदृढ वाढ होऊ शकते. मात्र, स्तनपानाविषयी समाजातील चुकीच्या रूढी-परंपरा, गैरसमजुतींमुळे बालकांना योग्य आहार मिळत नाही. या सर्व समजुती दूर केल्यास बालकांच्या आरोग्यात मोठा बदल घडून येऊ शकतो.
आईचं दूध नवजात अर्भकांसाठी अमृतासमान असलं तरी काही मातांना विविध कारणांमुळे बाळांना स्तनपान देणं शक्य होत नाही. परदेशातील ‘फिगर कॉन्शिअस’ महिला स्तनपान देणं टाळतात. भारतातील बहुसंख्य महिलांची तशी विचारसरणी नसली तरी सिझेरियन झालेल्या अनेक मातांमध्ये सुरुवातीच्या काही दिवसांत दूध येत नाही. काही माता या कुपोषित असतात तर काहींना अन्य कारणास्तव स्तनपान देणं शक्य होत नाही. त्यामुळे अर्भकांचं कुपोषण होतं आणि जगभरातील एकतृतीयांश मुलं कुपोषणाने मृत्युमुखी पडतात. त्यातली दोन तृतीयांश जन्मल्यानंतर एका वर्षाच्या आत दगावतात.
स्तनपान व आरोग्याची काळजी या दोन बाबी बाळासाठी पहिल्या वर्षी अत्यंत निकडीच्या असतात. स्तनपान तर छकुल्यासाठी एक प्रकारचं वरदानच असतं. स्तनपानामुळे बाळाला अनेक फायदे होतात. आईचे दूध हे नैसर्गिक असल्याने बाळाच्या वाढीला आवश्यक असणारी सर्व पोषकतत्त्वं मिळतात. त्याचबरोबर स्तनपानामुळे मुलांची बौद्धिक व मानसिक क्षमता वाढण्यास मदत मिळते. आईचं दूध र्निजतुक असतं. त्यामुळेच बाळाची रोगप्रतिकारक शक्ती वाढण्यास मदत होते. त्याचा लाभ मुलांना भावी आयुष्यात होतो. रक्तदाब, कर्करोग, हृदयविकार, दमा यांसारख्या आजारांपासून संरक्षण मिळतं.
ज्याप्रमाणे स्तनपानाचे बाळाला फायदे होतात, त्याप्रमाणेच आईलाही यातून फायदा होतो.
» गरोदरपणात वाढलेलं वजन कमी होण्यास मदत होते.
» प्रसूतीनंतर होणारा अतिरिक्त रक्तस्रव कमी होतो.
» गर्भाशय पूर्वस्थितीत येण्यास मदत होते.
» उतारवयातील हाडांच्या ठिसूळपणापासून संरक्षण मिळतं.
» स्तन, अंडाशय व गर्भाशयाच्या कर्करोगाचा धोका कमी होतो.
आईने प्रसूतीनंतर स्तनपानाला लवकरात लवकर सुरुवात केल्यास स्तनपान जास्त काळ सुरू राहण्याची शक्यता वाढते. पहिल्या दोन-तीन दिवसांत येणारं चीक दूध बाळासाठी पौष्टिक असते. त्यातून बाळाची भूक व तहान भागवण्यास मदत मिळते. तसेच या दुधात ‘अ’ व ‘क’ ही जीवनसत्त्वं भरपूर प्रमाणात असतात. नुकत्याच झालेल्या संशोधनात असं लक्षात आलं आहे, की चीक दुधात ‘स्टेमसेल्स’चं प्रमाण जास्त असल्याने बाळाला नसर्गिक रोगप्रतिकारक शक्ती मिळते.
स्तनपान ही आई आणि जन्मलेल्या बाळातील दुवा साधणारी एक प्रक्रिया आहे. पान्हा फुटलेल्या स्तनाला बाळ लुचते तेव्हा ते मुकेपणाने त्या बाईला सांगत असतं की, तू माझी तारणहार (माता) आहेस. आईच्या स्तनांमध्ये अमुक इतकं दूध तयार होतं असं काही मोजमाप नाही. मुलाला जितकं जास्त अंगावर पाजाल तितकी जास्त दूधनिर्मिती होण्याची प्रेरणा मिळेल. बाळाला अंगावर पाजणा-या आईमध्ये ही प्रक्रिया नैसर्गिकरीत्या होत असते. तुम्हाला मिळालेली ही देणगी आहे, असा आत्मविश्वास असायला हवा. तसंच बाळाला स्तनपान देताना तुमचं मन प्रसन्न असलं पाहिजे, कारण स्तनपान आणि मेंदूचा जवळचा संबंध आहे. तुम्ही काळजी किंवा चिंता करत असाल अथवा मानसिक ताणतणावाखाली असाल तर बाळाला दूध येण्यासाठी अडथला निर्माण होऊ शकतो. ऑक्सिटॉसिन रक्तप्रवाहात मिसळण्याची क्रिया होत नाही. त्यामुळे दूध बाहेर येणं कमी होतं. बाळ स्तनाग्र चोखू लागल्यावर त्यावेळी मेंदूमध्ये प्रोलॅक्टिन तयार होऊन रक्तप्रवाहात सोडलं जातं. प्रोलॅक्टिन स्तनापर्यंत पोहोचतं तेव्हा तिथल्या दुग्धनिर्मिती करणा-या ग्रंथींना चालना देतं. तेव्हाच दूधनिर्मिती होते.
आपलं बाळ अधिक सुदृढ आणि आनंद होण्यासाठी, आयुष्यभराचं नातं जोपासण्यासाठी स्तनपान आवश्यक आहे. कारण मातेच्या दुधातूनच बाळाला आहार आणि प्रेम दोन्हीही मिळत असतं. मातेचं दूध हेच बाळासाठी योग्य पोषण आहे.