वर्ल्डकप २०१४मध्ये बेल्जियम, स्वित्झर्लंडलड, फ्रान्स या संघांच्या यशात स्थलांतरित फुटबॉलपटूंचा वाटा लक्षणीय ठरला. विशेषत: युरोपच्या राजकीय नकाशावर स्थलांतरविरोधी वातावरण तापलेले असताना, या ‘उप-या’ मंडळींनी आपल्या कृतीतून उजव्या विचारसरणीच्या अतिरेकी राष्ट्रवाद्यांना चपराक लगावलेली दिसते.
फ्रेंच, अमेरिकन, इंग्लिश, डच संघांमध्ये गौरेतर फुटबॉलपटू पाहण्याची आम्हाला सवय आहे. काही प्रमाणात हीच बाब पोर्तुगीज संघाबाबतही सांगता येईल. यांतल्या बहुतेक देशांच्या (अर्थातच अमेरिका वगळता) शंभरेक वर्षापूर्वी आफ्रिकेत वसाहती होत्या आणि त्यामुळेच त्यांच्या संघात गौरेतर फुटबॉलपटू दिसत असतात. यंदा ब्राझीलमध्ये सुरू असलेल्या वर्ल्डकपमध्ये बेल्जियम आणि स्वित्झर्लंडलड या दोन संघांनी लक्षवेधक कामगिरी केली. या दोन संघांचं आणखी एक वैशिष्टय म्हणजे स्थलांतरित फुटबॉलपटूंचं त्यांच्या यशातील योगदान. स्वित्झर्लंडलडच्या शेवटच्या गटसाखळी सामन्यात (वि. होंडुरास) त्यांचा स्ट्रायकर शेरदान शाकिरीनं हॅटट्रिक केली. हा शाकिरी मूळचा स्वित्झर्लंडलडचा नव्हे, तर कोसोवोचा. बेल्जियमला दुस-या फेरीच्या सामन्यात अमेरिकेनं झुंजवलं. अखेरीस बेल्जियमनं २-१ अशी बाजी मारली आणि उपांत्यपूर्व फेरीत प्रवेश केला. त्यांच्या विजयात निर्णायक गोल झळकवला रोमेलू लुकाकू या स्ट्रायकरनं. हा लुकाकू मूळचा काँगोचा. बेल्जियमचा कर्णधार व्हिन्सेंट कोंपानी हादेखील मिश्रवर्णीय. त्याची आई बेल्जियमची रहिवासी, तर वडील काँगोलीज्. अजून थोडं मागे जाऊया. फ्रान्सचा संघ वर्ल्डकपसाठी झालेल्या पात्रता फेरीतच जवळपास बाद झाला होता. म्हणजे तसं झालं असतं, तर फ्रान्सला वर्ल्डकपमध्ये खेळताच आलं नसतं. त्यांचा एक बचावपटू मामादू साखोने युक्रेनविरुद्ध अत्यंत महत्त्वाच्या वर्ल्डकप पात्रता सामन्यात गोल केला. साखो हा सेनेगली स्थलांतरितांचा मुलगा. त्या पात्रता सामन्यात दोन गोल साखोचे होते नि एक होता करीम बेन्झिमाचा. हाच बेन्झिना फ्रान्सच्या वतीनं यंदाच्या वर्ल्डकपमध्येही चमकला. बेन्झिमा हा अल्जीरियन वंशाचा. पॉल पोग्बा हा त्यांचा अत्यंत महत्त्वाचा बचावपटू गिनियन वंशाचा. मिडफिल्डर ब्लेस मटुइडीचे वडील अंगोलाचे. त्यांचा आणखी एक अनुभवी बचावपटू पॅट्रिक एव्हरा हा सेनेगल आणि गिनी असा मिश्रवंशीय.
हल्ली वर्ल्डकपमध्ये पाच आफ्रिकी देशांना खेळण्याची परवानगी आहे. मात्र, यंदाच्या स्पर्धेत आणखी किमान दोन आफ्रिकन देश खेळले आणि ते होते फ्रान्स व बेल्ज्यिम असं गमतीने बोललं जातं. लुकाकू आणि कोंपानी हे बेल्जियमचे अत्यंत महत्त्वाचे फुटबॉलपटू आफ्रिकन वंशाचे आहेत हे आधी सांगितलंच. विशेष म्हणजे, इतक्या मोठय़ा संख्येनं या संघात आफ्रिकन मिश्र आणि कृष्णवर्णीय फुटबॉलपटू दिसण्याची ही पहिलीच वेळ. बेल्जियमची सर्वात मोठी वसाहत काँगो होती. साहजिकच त्या संघात काँगोलीज् वंशाच्या फुटबॉलपटूंचा भरणा अधिक आहे. ख्रिस्तियन बेन्टेकेचा जन्म किन्शासात (रिपब्लिक ऑफ काँगो) झाला. मूसा डेंबेले या फुटबॉलपटूचे वडील माली देशात जन्मले. अॅक्सेल व्हिट्सेल हा मार्टिनिके म्हणजे फ्रेंच अँटिल म्हणून ओळखल्या जाणा-या कॅरेबियन द्वीपांवर जन्मला. मारुआने फेल्यानीचे आईवडील मोरोक्कोतून बेल्जियममध्ये स्थायिक झाले. आज या सर्व फुटबॉलपटूंचा बेल्जियन संघाच्या यशात मोठा वाटा आहे.
स्वित्झर्लंडलड, फ्रान्स आणि बेल्जियम या देशांतल्या या स्थलांतरित मंडळींच्या कामगिरीला आणखी एक पैलू आहे. या तिन्ही देशांमध्ये स्थलांतरविरोधी सेंटिमेंट अतिशय प्रभावी आहे. काही महिन्यांपूर्वी युरोपियन संसदेसाठी झालेल्या निवडणुकीत फ्रान्स, स्वित्झर्लंडलडमध्ये स्थलांतरविरोधी पक्षांनी बाजी मारली. बेल्जियममध्येही स्थलांतरितांविषयी काही वेळा संशयानं, द्वेषानं लिहिलं-बोललं जातं. या सगळ्या कडव्या, अतिउजव्या मंडळींची द्वेषमूलक बडबड स्थलांतरित फुटबॉलपटूंच्या कामगिरीने बंद झालीये. फ्रान्समध्ये नॅशनल फंट्र पार्टीने १८ वर्षापूर्वी म्हणजे १९९६मध्ये फ्रेंच फुटबॉल संघातील स्थलांतरितांच्या निष्ठेविषयी शंका उपस्थित केली होती. ही मंडळी फ्रान्सला म्हणजे त्यांच्या नवीन भूमीला जुमानत नाहीत आणि त्यामुळेच फ्रान्सकडून खेळताना फार गांभीर्यानं खेळत नाहीत, असा आरोप केला होता. ज्या राजकारण्यानं (त्याचं नाव जाणून घेण्याची तशी गरज नाही) त्यावेळी हा आरोप केला, त्याचीच पोरगी गेले काही दिवस नवीन फ्रेंच स्थलांतरित युवकांविषयी हेच म्हणू लागली होती. १९९८मध्ये फ्राम्सनं वर्ल्डकप जिंकला, त्या विजयाचे शिल्पकार होते झिनेदिन झिदान (अल्जीरिया), पॅट्रिक व्हिएरा आणि लिलियम थुरान (फ्रेंच अँटिल) हे ‘उपरे’ फुटबॉलपटू. फ्रान्सचा संघ यंदाच्या वर्ल्डकपमध्ये दिसतो याचं श्रेयही ‘उप-या’ फुटबॉलपटूंनाच सर्वाधिक द्यावं लागेल. त्यांच्या कामगिरीमुळे नॅशनल फ्रंटसारख्यांची बोलती बंद झाली. जर्मनीच्या संघातही स्थलांतरित फुटबॉलपटूंचा भरणा लक्षणीय आहे. त्यांचा प्लेमेकर मेसूत ओयझिल, मधल्या फळीत खेळणारा सॅमी खेदिरा, बचावपटू श्कोद्रान मुस्ताफी हे तुर्की वंशाचे. ओयझिलला तर तुर्कस्तानच्या राष्ट्रीय संघाकडून खेळण्याची विनंती करण्यात आली होती. पण त्यानं जर्मनीलाच पसंती दिली. विक्रमवीर गोल स्कोरर मिरोस्लाव्ह क्लोसा हा पोलिश वंशाचा आहे, तर लुकास पोडॉलस्की हाही पोलिश. या संघाचा आणखी एक बचावपटू जेरोम बोआतेंग हा घानियन मिश्रवंशीय. त्याचा सावत्र भाऊ प्रिन्स बोआतेंग घानाच्या राष्ट्रीय संघाकडून खेळला. वीस वर्षापूर्वी जर्मनीच्या संघातून बिगरजर्मन दिसणं जवळपास दुरापास्त होतं. एकत्रित जर्मनी झाल्यानंतर राष्ट्रीय संघात एखादा पूर्वाश्रमीचा पूर्व जर्मन दिसला, तरी विलक्षण खळबळ उडायची.
आज परिस्थिती पूर्णपणे बदललीये. फ्रान्स आणि इंग्लंडइतके नाही तरी जर्मन संघात हल्ली मिश्रवर्णीय, मिश्रवंशीय फुटबॉलपटू ब-यापैकी दिसू लागलेत. स्वित्झर्लंडलडच्या संघात सहा फुटबॉलपटू परदेशात जन्मलेले म्हणजे स्थलांतरित आहेत. यांतील चार फुटबॉलपटू काही वर्षापूर्वी शकलं उडालेल्या युगोस्लाव्हियातील किंवा त्यातून फुटून निघालेल्या प्रांतातले आहेत. पश्चिम आफ्रिका, मध्य अमेरिकेत कॅरेबियन बेटं, पूर्वाश्रमीचा युगोस्लाव्हिया या देशांमध्ये अंतर्गत यादवी किंवा युद्धजन्य परिस्थितीत रोजगार आणि सुस्थापित जीवनासाठी अतिशय प्रतिकूल परिस्थिती आहे. बहुतेकांना युरोपियन देशांतलं स्थैर्य आणि समृद्धी खुणावते. दुसरीकडे, आफ्रिकन देशांकडून खेळणा-या फुटबॉलपटूंना त्यांच्या-त्यांच्या देशांच्या फुटबॉल संघटनांच्या मनमानीचा आणि हावरटपणाचा फटका बसत असतो. यंदा नायजेरिया, कॅमेरून, घाना या तीन संघांच्या फुटबॉलपटूंनी ऐन स्पर्धेदरम्यान बोनससाठी आंदोलनं केली. अशा परिस्थितीत तुलनेनं अधिक शिस्तबद्ध असलेल्या आणि शाश्वत मानधन देणा-या युरोपियन संघटनांकडे कल वाढलेला दिसतो. क्लब फुटबॉलसाठी युरोप नंदनवन आहेच. आता राष्ट्रीय संघांमध्ये विशेषत: आफ्रिकी फुटबॉलपटू दिसण्याचे आणि चमकण्याचे प्रकार वाढू लागलेत. हा ‘उलटा वसाहतवाद’ फुटबॉलला अधिक ठसठशीत वैश्विक आणि मानवतावादी परिमाण देणारा ठरतो.