घर आणि त्या पुढचं अंगण शहरात जरी पाहायला मिळालं नाही तरी गावाला नक्कीच पाहायला मिळतं. चहापासून रात्रीच्या चांदण्यापर्यंत आणि दिवाळीच्या रांगोळीच्या सडयापासून ते विवाहापर्यंत सारं काही या अंगणातच होतं. त्यामुळे या अंगणाची मजाच काही और आहे. मात्र आजकाल गावातही शहराचं अनुकरण केलं जात असून अंगण केवळ नावापुरताच उरलं आहे.
घर म्हटलं की अंगण हे आलंच. खरं तर अंगण ही नुसती कल्पना नाही तर ते नजरेसमोरील वास्तव आहे. घरासमोर अंगण असेल तरच घराची शोभा वाढते. घराचं परिपूर्ण रूप हे अंगणामुळेच निरखता येतं. पण हे अंगण कसं असावं याचा जर आपण विचार केला तर त्याचं उत्तर आहे..
घराला साजेसं असावं. जर घर मोठं असेल तर त्या घराला छोटं अंगण शोभून दिसत नाही. मात्र जर घर छोटं असेल तर त्यालाही त्याला साजेसंच अंगण असेल तर ते घर टूमदार आणि अगदी चित्रातल्या घराप्रमाणे भासतं. चौकोनी, आयताकृती किंवा वर्तुळाकार अंगणं ही घराच्या रचनेप्रमाणे खासकरून बनवली जातात. याच अंगणामध्ये जर डौलदार तुळस असेल तर त्या अंगणाचा साज न्यारा आणि निरखण्याजोगा असतो.
विशेषत: गावाकडे ही अंगणं वैशिष्टय़पूर्ण घरासोबत साकारलेली दिसून येतात. अलीकडे मुंबईसारख्या शहरांमध्ये वास्तव्यास असलेल्या नोकरदार मंडळींची घरं ही कोकणात गावाकडे असल्याची दिसून येतात. त्यांच्यासाठी अंगणाची मजा ही शहरात अनुभवायला मिळणं दुर्लभच मानावं लागेल. अंगणाला ग्रामीण भागात ‘खळं’ असंही म्हणतात. याच खळयात पापड, फेणी, आमसुलांची वाळवणं सुकवली जातात.
अंगणाची मजा जरी गावातच अनुभवावी असं म्हटलं तरी आज शहरी भागातील मोठमोठया इमारतींची संकल्पना ही गावाकडेही जोपासल्याचे निदर्शनास येऊ लागलं आहे. शहरांमध्ये अंगण दिसेल याची खात्री बाळगता येत नाही तर आज अंगणाचा परिसर ही बिल्डिंगमध्ये समाविष्ट होत असल्यामुळे ‘घर तेथे अंगण’ ही संकल्पना विरून तर जाणार नाही ना याची भीती निर्माण होताना दिसतेय.
मुंबईमध्ये चाळींच्या ठिकाणी असलेलं छोटं किंवा मोठं मैदान हेच त्यांच्यासाठी अंगण असतं. या मैदानामध्ये विशेषत: हळदीकुंकू समारंभ, नवरात्रीचे कार्यक्रम किंवा स्पर्धा असे विविध कार्यक्रम राबवले जातात. हे मैदान सामूहिक असतं; पण गावामध्ये अंगण हे प्रत्येकाच्या मालकीचं आणि प्रत्येक घरासाठी वैशिष्टय़पूर्ण ठरणारं असं असतं.
कुणाला घर बांधायचं असेल तर तो केवळ घराचा विचार करताना दिसत नाही तर घरासोबतच अंगणाचाही विचार त्यांच्या डोक्यात असतो. मात्र मोठमोठया इमारती बांधताना हा विचार तेवढासा केला जात नाही. या इमारतींमध्ये झाडं कुठे लावावी आणि लावली तर ती कशी जगवावी हा प्रश्न असतोच.
घरासमोर जसं अंगण असतं तसंच घरापाठीमागेही अंगणाची परंपरा काही ठिकाणी दिसून येते. या अंगणाच्या कडेला बाग फुलवली जाते. तर घरासमोरील अंगणामध्येही फुलझाडांचं रूप न्याहाळण्याजोगंच ठरतं. अंगणामध्ये मातीची अंगणं आज तेवढीशी नजरेस पडत नाहीत तर सिमेंटची अंगणं विशेषत: रेती मिसळून बनवलेली दिसून येतात.
जेणेकरून पावसाळयात या अंगणामध्ये शेवाळ पकडणार नाही याचा विचार करून बनवली जातात. तर काही अंगणांमध्ये लाद्याही घातलेल्या दिसून येतात. अंगणामध्ये चौथरेही शोभिवंत दिसतात. घरासमोर अंगणाची मोकळी जागा आणि सभोवताली चौथ-यावर तुळस आणि त्याच्या बाजूला प्राजक्त किंवा सुवासिक फुलांची झाडं असतील तर अंगणात पडणारे फुलांचे सडे हे अंगणाच्या सौंदर्यात भरच घालणारे ठरतात.
घरासमोर अंगण असेल तर विसावा मिळतो. याच अंगणात जर तुळस असेल तर संस्कृती आणि पावित्र्याचं एक द्योतक जोपासलं जातं. फुलझाडं असतील तर परिसर सुगंधित होतो. अंगणामध्ये नारळाची मोठी झाडं लावली असतील तर ती भविष्यात काळजी वाढवणारी ठरू शकतात कारण याचा धोका साधारण कौलारू घरांना जास्त उद्भवू शकतो.
मात्र गुलमोहर, कडुलिंब, प्राजक्त, बेल, किंवा कलमं असतील तर तीदेखील अंगणात सावली पडेल आणि त्याचा घरांना धोका उद्भवणार नाही अशा ठिकाणी योजून लावल्यास ती अंगणालाही शोभा देतात. शिवाय सावली मिळून घरातील माणसांनाही विसावा मिळतो आणि त्या त्या मोसमांमध्ये फळं, फुलांचाही लाभ घेतला जाऊ शकतो.
निसर्गरम्य ठिकाणी घर असेल तर अंगणाची मजा काही वेगळीच असते विशेषत: सायंकाळच्या वेळी या अंगणाचं रूप लुभावणारं ठरतं. लहान मुलांसाठी अंगण हे खेळण्या-बागडण्यासाठीही उपयुक्त ठरतं. मात्र शहरांच्या ठिकाणी अंगण हे दुर्मीळ असल्यामुळे लहान मुलांसाठी रूमच्या चार भिंती हेच त्यांच्यासाठी घर आणि अंगण असतं.
घर असेल तर अंगणाशिवाय शोभा नाही. याच अंगणात विसाव्याचे क्षण अनुभवता येतात. तसेच गप्पांसाठी अंगणाच्या कठडयावर बसून चहाची मजाही अनुभवता येते. याच अंगणात आरामखुर्ची टाकून मस्त झोपही काढता येते, तर झुला किंवा झोपाळा बांधून याच अंगणाचा उपभोग घेतला जाऊ शकतो किंवा अंगणामध्ये आपले घरगुती कार्यक्रमही आयोजित केले जाऊ शकतात.
यावेळी हळदी-कुंकू समारंभ, साखरपुडा, शिवाय विवाह देखील पार पाडले जाऊ शकतात. कारण यापूर्वी गावामध्ये बहुतेक विवाह हे घरासमोरील अंगणामध्येच मांडव घालून पार पाडले जायचे. त्यामुळे या अंगणाचं महत्त्व या मोठया समारंभामुळे द्विगुणित होत असे. आज हॉलमुळे अंगणातील मांडवामध्ये विवाह पार पाडण्याची संस्कृती बहुतांशी मागे पडल्याचं दिसून येतं. त्यामुळे आज नव्या रूपात घरं साकारताना जर अंगण साकारायचं झालं तर गावच्या ठिकाणीदेखील कमी प्रमाणातच अंगणाला जागा ठेवल्याचं निदर्शनास येतं.
सण-समारंभालादेखील अंगणाचं वैशिष्टय़ हे जपलं जातं. गुढीपाडव्याला अंगणात गुढी उभारली जाते. तर दिवाळीच्या वेळी दिव्यांच्या प्रकाशाने अंगण उजळून निघतं. यावेळी रांगोळीच्या रंगातलं अंगणाचं रूपही कॅमेरात बंद करण्याजोगंच. अंगणात रात्रीच्या वेळी पडणारं चांदणं, या चांदण्यात रंगणा-या गाण्याच्या भेंडया, आणि मजा-मस्तीही अंगणाच्याच सान्निध्यातील एक अनुभव देणारा. त्यामुळे अंगण ही संकल्पना आज पूर्वीप्रमाणेच आजही जोडली गेली तर घर आणि अंगणाचं नवं रूपही न्याहाळता येईल हे नक्की!
मुंबईमध्ये अंगण ही कल्पना केवळ कल्पनेतच असलेली बरी. मात्र नेहमीच मुंबईत वास्तव्य असणा-या मुंबईकरांना जर गावात निसर्गाच्या सान्निध्यात घर बांधावं असं वाटलं तर मात्र त्यांनी घरासोबत अंगण जरूर साकारावं.
आज गावच्या ठिकाणी ही कौलारू घरं फारशी नजरेस पडत नाहीत. कारण स्लॅबची घरं ही ऊन, वारा, वादळ, पाऊस या दृष्टीने फायदेशीर मानावी लागतील. शिवाय घरांचं एक नवं रूप म्हणूनही या घरांकडे आज पाहिलं जातं. त्यामुळे अशी घरं किंवा बंगले साकारताना विशेषत: अंगणाचा फारसा विचार केला जात नाही. जागेअभावी देखील अंगण फारसं यावेळी विचारात घेतलं जात नाही. त्यामुळे घर तेथे अंगण असं हे आगळं रूप केवळ जुन्या घरांच्या बाबतीतच पाहावयास मिळतं. त्यामुळे हे अंगण केवळ आठवणीतच राहील की काय असं वाटल्याशिवाय राहात नाही.