भारतीय चलनात असलेल्या एक रुपयाच्या नोटेला ३० नोव्हेंबर २०१७ रोजी शंभर वर्षे पूर्ण झाली. चांदीचे नाणे ते कागदी नोट असा एक रुपयाच्या चलनाचा प्रवासही रंजक आहे.
मुंबई- भारतीय चलनात असलेल्या एक रुपयाच्या नोटेला ३० नोव्हेंबर २०१७ रोजी शंभर वर्षे पूर्ण झाली. चांदीचे नाणे ते कागदी नोट असा एक रुपयाच्या चलनाचा प्रवासही रंजक आहे.
भारतात ३० नोव्हेंबर १९१७ मध्ये चलनात आलेली एक रुपयाची नोट आजच्या चलनी नोटांच्या तुलनेत जरा साधीच वाटते. फिकट, पिवळसर रंगाच्या या नोटेचीही काही खास वैशिष्टय़े आहेत. इंग्लंडमध्ये छापण्यात आलेल्या या नोटांच्या दर्शनी बाजूला वर डाव्या कोप-यात इंग्लंडचे राजे जॉर्ज पंचम यांची प्रतिमा असलेल्या नाण्याचा छाप आहे. नोटेच्या याच बाजूला वरच्या उजव्या कोप-यात तसेच खालच्या डाव्या कोप-यात १ रुपी असे इंग्रजीत लिहिले आहे.
पहिल्या महायुद्धाचा तो काळ होता आणि भारतात इंग्रजांची सत्ता होती. त्यावेळी भारतात एक रुपयाचे नाणे चलनात होते. हे नाणे चांदीपासून बनविले जात होते. मात्र युद्धादरम्यान चांदीचे नाणे बनवणे परवडण्यासारखे नव्हते. त्यामुळे १९१७ मध्ये पहिल्यांदा एक रुपयाची नोट चलनात आणली गेली आणि या नोटेने चांदीच्या नाण्याची जागा घेतली.
भारतीय रिझर्व्ह बँकेच्या वेबसाईटवरील माहितीनुसार, एक रुपयाच्या नोटेची छपाई पहिल्यांदा १९२६ मध्ये बंद करण्यात आली होती. कारण नोट छापण्याचा खर्च परवडत नव्हता. त्यानंतर १९४० मध्ये पुन्हा छपाई सुरु करण्यात आली, जी १९९४ पर्यंत सुरू होती. त्यानंतर २०१५ मध्ये पुन्हा छपाई सुरु करण्यात आली.
गेल्या शंभर वर्षात एक रुपयाच्या १२५ वेगवेगळ्या नोटा चलनात आल्या. एकूण २८ वेळा या नोटांचे डिझाईन बदलले गेले. एक रुपयाचे मूल्य आज खूप जास्त नसले तरी रुपयाच्या नोटेचे महत्त्व मात्र कायम आहे. भारताच्या स्वातंत्र्यानंतर इंग्लंडच्या राजाऐवजी भारतीय राजमुद्रेला एक रुपयाच्या नोटेवर स्थान मिळाले. पण स्वातंत्र्य मिळाल्यावर जारी करण्यात आलेली एक रुपयाची नोट काही काळ पाकिस्तानातही चलनात होती.
केवळ एक रुपयाची नोटच भारत सरकार थेट चलनात आणते, तर बाकीच्या नोटा रिझर्व्ह बँकेमार्फत चलनात आणल्या जातात. त्यामुळे एक रुपयाच्या नोटेवर ‘भारत सरकार’ असा उल्लेख असतो आणि भारताच्या वित्त सचिवांची स्वाक्षरी असते. कायद्याच्या आधारे एक रुपयाची नोट ही ख-या अर्थाने ‘मुद्रा नोट’ (करन्सी नोट) आहे. इतर नोटा या ‘प्रॉमिसरी नोट’ असतात. प्रॉमिसरी नोटांवरुन केवळ नमूद रक्कम देण्याचे वचन दिले जाते.