घर मोठं असो किंवा लहान सामानाची व्याप्ती पाहता आपल्याला सामान ठेवण्यासाठी जागा ही लागतेच. मग उपलब्ध जागेचा योग्य वापर करून सामान ठेवायला जागा केली जाते. पण या स्टोरेजची मांडणी आणि रचना कशी करावी आणि उपलब्ध जागेचा जास्तीत जास्त फायदा कसा करता येईल हे पाहूया.
सर्वप्रथम ‘प्रहार’च्या वाचकांचे आभार. माझ्या गेल्या वेळचा लेख प्रचंड आवडल्याचं फेसबुक आणि ई-मेलद्वारे कळवणा-यांचे मन:पूर्वक आभार. आज हा सत्तेचाळीसावा लेख लिहित आहे. लवकरच हाफ सेंचुरी पूर्ण होईल. हे सर्व तुम्हा वाचकांच्या प्रेमामुळेच शक्य झालं आहे. ही प्रेरणा माझ्या मागे अशीच राहू दे आणि लवकरच तो एक शून्य-शून्यचा आकडा मी पार करीन अशी आशा आहे.
आज आपण आपल्या घरातल्या एका अविभाज्य गोष्टीबद्दल चर्चा करू. जवळपास घरातल्या प्रत्येक खोलीमध्ये आढळणारी ही वस्तू आहे. खरं तर प्रत्येक खोलीचा एक अविभाज्य घटक. अगदी लिव्हिंग रूमपासून बाथरूमपर्यंत प्रत्येक खोलीमध्ये असणारी ती वस्तू म्हणजे स्टोरेज/कपाट. घर मोठं असो अथवा लहान आपल्याकडे सामानाची जंत्रीच एवढी असते की, स्टोरेजची गरज आपल्याला भासतेच. खरं तर या स्टोरेजचं आपण दोन भागांत वर्गीकरण करू शकतो. एक म्हणजे ‘डेड स्टोरेज’, दुसरं ‘अॅक्टिव्ह स्टोरेज’. आपण रोजच्या वापराच्या ज्या वस्तू स्टोअर करतो म्हणजे साधारणपणे आपण ज्या वस्तू रोज वापरतो त्या आपण अॅक्टिव्ह स्टोरेजमध्ये ठेवतो आणि ज्या आपण कधीतरीच म्हणजे साधारण एक-दोन महिन्यांनी किंवा अगदी वर्षातून दोनदा वगैरे वापरतो. त्या आपण डेड स्टोरेजमध्ये ठेवतो. अर्थात यातल्या वस्तुंप्रमाणे आणि खोल्यांप्रमाणे या स्टोरेजचा आकार आणि त्याचं माप बदलत जातं. तसंच प्रत्येक खोलीगणिक त्यातल्यावस्तूदेखील बदलत असतात. उदा. किचनमध्ये जे डेड स्टोरेज असेल ते बेडरूममधल्या डेड स्टोरेजपेक्षा वेगळं असेल; कारण त्यात मुख्यत्वे कधीतरी लागणारी, भांडी, टोप वगैरे स्टोर केलेलं असेल. अर्थात हे डेड स्टोरेज मुख्यत्वे किचन आणि बेडरूममध्येच असावं. बाकी लिव्हिंग रूम आणि बाथरूममध्ये शक्यतो नसावं आणि अॅक्टिव्ह स्टोरेजतर घरातल्या प्रत्येक रूममध्ये असतंच.
आता आपण आपल्या घरातल्या विविध प्रकारच्या स्टोरेजवर एक नजर टाकू. सर्वप्रथम लिव्हिंग रूम. हल्लीच्या नवीन ट्रेंडप्रमाणे सर्वात कमी फर्निचर अथवा स्टोरेज असलेली रूम म्हणजे लिव्हिंग रूम. पूर्वीच्या काळी आठवणारी मोठाली शूरॅक किंवा टी.व्ही. युनिट्स आणि शो केस या वस्तू आता कालबाहय़ झाल्यात. अर्थात यात तंत्रज्ञानाची प्रगती हा एक मोठा भाग आहेच म्हणा; कारण पूर्वीचं स्टोरेज युनिट हे त्या लठ्ठ लूज टाइप टी.व्ही.साठी बनवलं जायचं. मला आठवतंय मी लहान असताना टी.व्ही.च्या कपाटाचा जो कप्पा होता त्याला चक्क सरकता दरवाजा होता. मला तर वाटायचं हा दरवाजा आणि खोका टी.व्ही.चाच एक भाग आहे की काय; कारण टी.व्ही. ऑन करायचं बटण बाहेर असायचं. काळानुरूप तंत्रज्ञानात प्रगती आणि ओघानेच वस्तुंमध्ये बदल होत गेले. हळूहळू मोठय़ा टीव्ही.ची जागा फ्लॅट स्क्रिनने आणि मग त्याची जागा प्लाझमाने घेतली. माझ्या मते, लिव्हिंग रूममधल्या स्टोरेजचा ट्रेंड बदलणारा हा सर्वात मोठा बदल होता कारण कपाटातला टीव्ही हा भिंतीवर विराजमान झाला आणि टी.व्ही. युनिटची व्याख्याच बदलून गेली. एका डिझायनरच्या दृष्टीकोनातून पाहिलं तर हा बदल नक्कीच स्वागतार्ह होता. खरं तर तंत्रज्ञान आणि त्याची उत्क्रांती ही डिझाइनची भाषा बदलण्यासाठी फार पुरक असते. जसा टीव्ही.मध्ये बदल झाला तसाच ऑफिसमध्ये संगणकांमध्ये बदल झाला. पूर्वीचा टीव्ही आणि आताचा अगदी लेटेस्ट कव्र्हड टीव्ही याची जशी उत्क्रांती झाली तशीच ऑफिसमध्ये अगदी टाइपरायटर ते डेक्स टॉप कम्प्युटर ते थेट आत्ताचे लॅपटॉप आणि टॅबलेट. या सर्व बदलांनी डिझाइनच्या व्याख्या बदलून टाकल्या आहेत. या वस्तुंचं तांत्रिक बंधन संपल्यामुळे आम्हा डिझायनर्सच्या कक्षादेखील रुंदावल्या. डिझाइनची कल्पकता पूर्ण बाहेर यायला कुठल्याही प्रकारच्या मर्यादा नसणं, ही फार महत्त्वाची बाब आहे.
हल्ली तर ब-याच घरातल्या लिव्हिंग रूममधून टीव्ही हद्दपार झाला आहे. खरं तर नो टीव्ही इन लिव्हिंग रूम ही संकल्पना आपल्या कुटुंबाशी संवाद साधायचा एक पुरक ट्रेंड आहे. कारण तसाही प्रत्येक बेडरूममध्ये टीव्ही असतोच असतो. मग लिव्हींग रूममधून टीव्ही गेल्यावर एक स्टोरेज अजून कमी होतं. जी गोष्ट टीव्ही युनिटची तीच शू रॅकची. हल्ली आपल्याकडे माणसी ४ जोड तर किमान असतातच. नवरा-बायको आणि त्यांचं अपत्य असा त्रिकोणी परिवार असेल तर किमान १० ते १२ जोड आपल्याकडे असतात. पूर्वी बारा जोड ठेवायचे असतील एक साधारण मोठं कपाट लागायचं. मात्र हल्ली काही जोड हे बेडरूममधल्या वॉडरॉबमध्ये ठेवायचा ट्रेंड असल्याने लिव्हींग रूममधला शू रॅकचा आकार कमी झाला. तसंच शू रॅकमध्ये चप्पल ठेवायची रचनासुद्धा बदलली. त्यामुळे शू रॅकचा आकार कमी झाला. कारण हल्ली एकतर शूचे वेगळे स्टँड मिळतात किंवा बनवतानासुद्धा अॅल्युमिनिअमचे बारीक रॉड एका ठरावीक कोनात लावावे. म्हणजे शू आतमध्ये एका विशिष्ट कोनात (४५ अंश) ठेवता येतात. याचे मुख्यत्वे दोन फायदे असतात, एक तर कोनात शू अथवा चपला ठेवल्याने सरळ ठेवण्याच्या जागेपेक्षा कमी जागा लागते. म्हणजे सरळ रेषेत ठेवून दोन जोड राहत असतील तर अँगलमध्ये ठेवून जवळपास ४ जोड राहतात. त्या उपलब्ध जागेची प्रॉडक्टिव्हीटी वाढायला मदत होते. दुसरा फायदा असा की शू किंवा चपलांच्या तळाला लागून बारीक माती येण्याचा संभव असतो. सरळ रेषेत चप्पल किंवा शू ठेवले तर ती माती त्याच शूवर जमा होते आणि साफसफाई करायला जरा त्रास होतो. मात्र जर अँगलमध्ये ठेवल्यास ही सगळी माती खालच्या भागात जमा होते आणि सहज साफ करता येतं.
घरच्या घरी शू वगैरे पॉलिश करणा-यांची संख्या अजूनही आपल्याकडे खूप आहे. त्यासाठी मग पॉलिशचं सगळं सामान म्हणजे पॉलिश, ब्रश, शू शायनर या सर्व वस्तू स्टोअर करायला शू रॅकच्या वर एक ड्रॉवर करता येतो. म्हणजे हे सगळं सामान शू रॅकबरोबर असेल, तर सुलभता येते. मुळात कमी उंचीचंस्टोरेज युनिट असेल तर त्याचा टॉपदेखील आपल्याला वापरता येतो. त्यालाच जोडून एक छोटं एक्स्टेंशन केलं तर त्यावर कुशन ठेवून बसण्याची व्यवस्था करण्यात येते, कारण बसून शू घालता येतात. अशा प्रकारे मुळात लिव्हींग रूममध्ये शू रॅक आणि टीव्ही असेल तर टीव्ही युनिट हा मुख्यत्वे दोन स्टोरेजेस असतात. अर्थात लिव्हींग रूमला डायनिंगसुद्धा जोडलेलं असेल तर त्याचं स्टोरेज वेगळं असेल, तर याबद्दल आणि घरातल्या बाकीच्या स्टोरेजबद्दल आपण पुढील भागात चर्चा करूया.