तुम्ही चित्रपट का बनवता, त्यामागची तुमची प्रेरणा वगैरे काय म्हणतात ती नेमकी काय असते? असे विचारल्यावर प्रख्यात दिग्दर्शक मार्टीन स्कॉर्सेसी यांनी एकदा भारी उत्तर दिलं होतं. ते म्हणाले होते, ‘‘कथा सांगण्याची मला जबरदस्त हौस, इच्छा आहे. आणि मला वाटतं अजूनतरी माझं पूर्णपणे समाधान झालेलं नाहीय’’
थोडक्यात उत्तर द्या असं सांगितल्यागत त्यांनी अवघ्या दोन वाक्यात कितीतरी सांगून टाकलं. स्कॉर्सेसीसारखे अनेक दिग्दर्शक आहेत, प्रतिभावंत आहेत ज्यांना कथा सांगायची प्रबळ उर्मी आहे, ज्यांच्याकडे सांगण्यासारख्या कथा आहेत, ज्यांची ध्वनी आणि प्रतिमा या माध्यमांवर हुकूमत आहे आणि त्यांच्या निर्मितीमुळे आपली कधीच निराशा होत नाही ही किती लाखमोलाची, आपल्यासाठी किती भाग्याची गोष्ट आहे.
या प्रतिभावंतांचा शोध नेमका कधी लागतो किंवा यांना तरी त्यांच्यात अशी काहीतरी खुबी आहे, आपण काहीतरी सांगू शकतो, वेगळेपणाने मांडू शकतो, व्यक्त होऊ शकतो याचा अंदाज कधी येत असावा? काही दिवसांपूर्वी स्कॉर्सेसी, स्पीलबर्ग, सॅम मेंडीस, अँजेलिना जोली, क्वेंटीन टॅरंटिनो अशा काही दिग्दर्शकांच्या पहिल्यावहिल्या दिग्दर्शकीय प्रयोगाविषयी, चित्रपटाविषयी वाचत होतो तेव्हा हाच प्रश्न मनात घोळत होता. जे काही वाचलं त्यातून आपोआप उत्तर मिळालं – या पहिल्या निर्मितीच्या प्रक्रियेतून तावूनसुलाखून निघतानाच यापैकी बहुतेकांना त्यांच्यातील कसबाची जाणीव झाली असावी आणि प्रेक्षकांनी त्यावर पसंतीची मोहर उमटवली असावी. अँजेलिना जोलीसारखी कॅमे-यासमोरून कॅमे-यामागे आलेली अभिनेत्री अपवादादाखल. फर्स्ट टाइम दिग्दर्शकाने सेटवर काय करावं? दिग्दर्शकाची टोपी घालून मिरवावं, आपल्याला या माध्यमातलं फार काही कळतंय अशा फुकाच्या गमजा माराव्यात की कॅमेरामन, लाइटवाला, त्याच्यापेक्षा दोन पावसाळे अधिक पाहिलेला तरीही सायडींगला राहिलेल्या सहायक दिग्दर्शकाकडून, अगदी स्पॉटबॉयकडून दोन गोष्टी समजावून घ्याव्यात? मराठीत, िहदीत, इंग्रजीत या प्रश्नाची उत्तरं वेगवेगळी मिळतात.
जेम्स बाँडचा अलिकडेच प्रदर्शित झालेला ‘स्कायफॉल’, या चित्रपटाचा दिग्दर्शक सॅम मेंडिस त्याचा ‘अमेरिकन ब्युटी’ या चित्रपटाच्या वेळचा अनुभव सांगतो. त्याचा हा अफलातून चित्रपट नंतर ऑस्कर घेऊन गेला. पण सॅम म्हणतो, सुरुवातीचे काही सीन शूट केल्यावर मी पाहिले तेव्हा लक्षात आलं सगळी वाट लागलीय, शॉट बंडल, वेशभुषा बंडल, दृश्यरचना बंडल. सगळी चूक माझीच होती कारण मी जे काही सांगत होतो तेच इतरजण करत होते. मग मी ठरवलं, जी बाब समजत नाही, जी तांत्रिक गोष्ट आपल्या डोक्यावरून चालली आहे त्याबाबत विचारायचं, समजून घ्यायचं. एवढं ठरवल्यावर सॅमची पुढची वाट सोपी झाली. पिक्चर झकास, ऑस्कर्स खिशात.
‘व्हॉट्स अप, टायगर लिली?’ हा वुडी अॅलनचा पहिला चित्रपट. तो म्हणतो, चित्रपटांतून काही विशिष्ट मूल्यांवर, गोष्टींवर तुम्हाला भर द्यायचा असेल तर काही गोष्टींचा तुम्हाला त्यागही करावा लागतो. चित्रपट केवळ रंजक नव्हे तर त्यापलिकडे जाऊन प्रेक्षकांशी संवाद साधणारा करायचा असेल तर विनोद, हंशा-टाळ्या मिळवणा-या संवाद, प्रसंगांना प्रसंगी बाजूला सारावे लागते. उमा थर्मनला एका वेगळ्याच अवतारात प्रेक्षकांसमोर आणणा-या ‘किल बिल’ चित्रपट मालिकेचा दिग्दर्शक क्वेंटीन टॅरेंटिनो ‘जँगो अनचेन्ड’ नंतर हॉलिवुडची आता बडी हस्ती आहे. ‘रिझव्हरेयर डॉग्ज’ त्याचा गाजलेला पहिला चित्रपट. हिंदीत या चित्रपटाचा अनेकांनी मुडदा पाडला आहे. या चित्रपटाची कल्पना त्याच्या मनात पहिल्यांदा आली तेव्हा तो कॅलिफोर्नियातील एका व्हीडीओ पार्लरमध्ये काम करत होता. पुढे हॉलिवुडमध्ये पटकथाकार म्हणून स्ट्रगल करताकरता त्याने पटकथा लिहिली आणि सात महिन्यांत चित्रपट फ्लोअरवर गेला. ‘उगाच काहीतरी फाल्तू बडेजाव मिरवणारे चित्रपट बनवण्यापेक्षा असे थेट भिडणारे चित्रपट बनवायचे असे मी तेव्हाच ठरवून टाकले’, असे त्याने एका मुलाखतीत म्हटले आहे.
बॅटमॅनच्या चित्रपट मालिकेतील ‘द डार्क नाइट रायझेस’ बनवणारा दिग्दर्शक ख्रिस्तोफर नोलान त्याच्या ‘फॉलोइंग’ या पहिल्या चित्रपटाविषयी फार प्रेमानं बोलतो. ‘या चित्रपटाने मला निर्मितीचे, अभिव्यक्तीचे जे स्वातंत्र्य दिले ते मस्तच होतं. मी कुणालाच उत्तर द्यायला बांधील नव्हतो. जे काही करणार त्याची जबाबदारी माझीच. खरं सांगायचं तर त्यापुढे मला पुन्हा तसं कधीही करता आलं नाही. तशी मोकळीक, मुक्तपणा कधीही मिळाला नाही. आता मी जे काही करतो ते दुस-यांच्या पैशांनी म्हणजे मी त्यांना उत्तरदायी आहे. मोकळेपणाचा तो काळ गेला.’
अँजेलिना जोलीला ‘इन द लँड ऑफ ब्लड अँड हनी’ बनवताना जो साक्षात्कार झाला, तो अंतर्मुख करणारा आहे. ‘मला केवळ ही कथा प्रेक्षकांना सांगायची होती. अर्थात त्यासाठी मला दिग्दर्शक व्हायला लागले आणि कॅमे-यामागून डोकावल्यावर माझ्या लक्षात आलं की केवढी मोठी जबाबदारी मी स्वीकारली आहे आणि या शिवधनुष्याचा विचार करता मी किती क्षुद्र आहे. हे करण्यासाठी मी पात्र आहे का? मी असल्याने काय फरक पडणार आहे? आजवर मी असं काय केलंय की मी या सगळ्यासाठी योग्य आहे. या सगळ्या विचारांनी माझी झोपच उडून गेली होती.’ काहीजणांना तरी समोर असलेल्या आव्हानांची ताकद कळते आणि कॅमे-यामागे डोकावण्याच्या विचाराने, कसलेल्या अभिनेत्यांना दिग्दर्शित करण्याच्या विचाराने, प्रेक्षकांना आपण जे काही सांगू इच्छितो ते योग्य प्रकारे पोहचवता येईल का, असे प्रश्न या मंडळीना पडतात, भंडावून सोडतात हे प्रेक्षकांचे सुदैवच.