नुकत्याच पार पडलेल्या चौदाव्या मुंबई आंतरराष्ट्रीय चित्रपट महोत्सवात (मामि) देशोदेशीचे २००हून अधिक चित्रपट दाखवण्यात आले. गेल्या वर्षभरात जगभरात बनलेल्या उत्कृष्ट चित्रपटांसाठीचा आंतरराष्ट्रीय स्पर्धा विभाग, भारतीय चित्रपटांसाठीचा स्वतंत्र स्पर्धा विभाग, फ्रेंच, इटालीयन चित्रपटांचं स्वतंत्र दालन, मुंबईवर आधारित लघुपटांची स्पर्धा असा भरगच्च खजिना असलेल्या या महोत्सवात सगळेच चित्रपट पाहाणं शक्य होत नाही. आंतरराष्ट्रीय स्पर्धा विभागातले चित्रपट शक्यतो न चुकवण्याकडे प्रेक्षकांचा कल असतो. पण त्या विभागाच्या बाहेरही काही चांगले चित्रपट हाती लागतात. त्यातलेच हे काही..
मुंबईत नुकत्याच पार पडलेल्या चौदाव्या मुंबई आंतरराष्ट्रीय चित्रपट महोत्सवात देशोदेशीच्या २००हून अधिक चित्रपटांचा खजिना चित्रपटप्रेमींसाठी खुला झाला होता. मुख्य आंतरराष्ट्रीय स्पर्धा, ज्येष्ठांच्या भावविश्वाभोवती फिरणा-या चित्रपटांचा ‘सेलिब्रेटिंग एज’ हा खास विभाग, मुंबईची विविध रूपं दाखवणा-या लघुपटांचा ‘डायमेन्शन्स मुंबई’ या नेहमीच्या विभागाबरोबरच यंदा फ्रान्स आणि इटलीच्या चित्रपटांवर विशेष भर होता. याखेरीज बदलत्या अफगाणिस्तानचा चेहरा टिपणा-या लघुपटांचा विशेष विभाग, जगभरातील भारतीय चित्रपटकर्त्यांसाठीचा ‘इंडिया वर्ल्डवाइड’ हा विभाग, ताज्या दमाच्या भारतीय फिल्ममेकर्सचा अदमास घेणारा ‘न्यू फेसेस इन इंडियन सिनेमा’, फक्त भारतीय चित्रपटांसाठीचा ‘इंडिया गोल्ड’ हा स्पर्धा विभाग अशा विविध दालनांमुळे वैविध्यपूर्ण चित्रपट बघता आले.
याखेरीज यंदा आणखी दोन वेगळे विभाग ‘मामि’त होते, ज्यांनी ‘मामि’च्या आकर्षणात भर घातली. त्यातला एक होता ‘रिस्टोर्ड क्लासिक्स’. जुन्या काळी गाजलेल्या, चित्रपटांच्या प्रवाहात मोलाची भर घातलेल्या चित्रपटांच्या प्रिंट्समध्ये तंत्रज्ञानाच्या साह्याने सुधारणा करून प्रेक्षकांना त्या चित्रपटांना नव्याने अनुभव देण्याचा प्रयत्न गेल्या काही वर्षामध्ये जोर धरू लागला आहे. यावर्षी ‘कान’ महोत्सवात असे काही ‘रिस्टोर्ड क्लासिक्स’ दाखवले गेले होते. भारतात अद्याप याविषयी फारशी जाणीव नाही. ती व्हावी म्हणूनच यंदा ‘मामि’ महोत्सवात या चित्रपटांसाठीचा खास विभाग होता. त्यात आपला भारतीय ‘कल्पना’ होता, सत्यजीत रे यांचा ‘चारुलता’ होता, ‘शतरंज के खिलाडी’ होता. तसेच, परदेशातले ‘हाऊ ग्रीन वॉज माय व्हॅली’, ‘वन्स अपॉन अ टाइम इन अमेरिका’, ‘इन्फर्नो’, ‘द लाइफ अँड डेथ ऑफ कर्नल ब्लिंप’ असे एपिक सिनेमेही होते.
एका आठवडयाभराच्या काळात सर्वच्या सर्व चित्रपट पाहाणे शक्य होत नाही. त्यामुळे कुठले चित्रपट पाहायचे, हे फार काळजीपूर्वक आधीच ठरवावे लागते. त्यानंतरही एखाद्या चित्रपटामुळे निराशा वाटयाला येतेच. याही वेळी असे काही चित्रपट होतेच. पण अशा निराशाजनक चित्रपटांमध्येही काही उल्लेखनीय क्षण वाटयाला येतातच. यंदाचा ‘मिस लव्हली’ हा चित्रपट तसा होता. अशिम अहलुवालिया दिग्दर्शित हा चित्रपट यापूर्वी ‘कान’ आणि ‘टोरांटो’ या महत्त्वाच्या चित्रपट महोत्सवांमध्ये निवडला गेला होता. त्यामुळे त्याच्याविषयी उत्सुकता होती.
८० आणि ९०च्या दशकात मुख्य धारेतल्या व्यावसायिक चित्रपटांबरोबरच ‘बी’ आणि ‘सी’ ग्रेडचे, प्रामुख्याने सेक्स केंद्रस्थानी असलेले, हलक्या दर्जाचे सवंग चित्रपटही बनत होते. ‘बी’ आणि ‘सी’ ग्रेडच्या सेंटर्समध्ये (निमशहरी, ग्रामीण भागातली टॉकीज) हे चित्रपट दणक्यात चालत असत. मुंबई-पुण्यासारख्या ठिकाणीही मॉर्निग शोजमध्ये हे चित्रपट लागत.
या चित्रपटांची अख्खी एक इंडस्ट्रीच होती. या इंडस्ट्रीवर प्रकाशझोत टाकण्याच्या उद्देशाने ‘मिस लव्हली’ची निर्मिती झाली. चित्रपटातले असंख्य क्षण मनाचा ठाव घेणारे आहेत. मात्र, त्याचा एकंदर परिणाम विलक्षण तोकडा झालाय. एक उत्तम थरारक-रंजक चित्रपट करता येईल, अशी सामग्री हाताशी असतानाही आपण खूप काहीतरी विचार देणारा, कलात्मक चित्रपट करतोय, असा आव आणण्याच्या नादात अहलुवालियाने चित्रपटाची संथ हाताळणी केल्यामुळे ‘मिस लव्हली’चा प्रभाव पडत नाही. कलात्मक चित्रपट ही ज्यामुळे शिवी बनली, ते सगळे अवगुण (संथ हाताळणी, अर्थबोध न होणारी दृश्ये पण आव मात्र दृश्यांपलिकडचं बरंच काही सांगत असल्याचा) ‘मिस लव्हली’मध्ये दिसतात. अर्थात हे दुर्गुण असले तरी काही उल्लेखनीय बाबीही यात आहेत. एक म्हणजे या बी ग्रेड चित्रपटांचं दृश्यरूप ज्या क्वालिटीचं असायचं, ती क्वालिटी व्हिज्युअली या चित्रपटाने कायम राखली आहे. त्यामुळे आपणही जणू काही एखादा बी ग्रेड चित्रपटच पाहातोय, असा फील हा चित्रपट देतो. हॉलिवुडमध्ये क्वांटिन टॅरँटिनो आणि रॉबर्ट रॉड्रिगेज यांनी ‘ग्राइंडहाऊस’ चित्रमालिका बनवताना असाच प्रयोग केला होता. ड्राइव्ह थिएटरमध्ये लागणारे चित्रपट तांत्रिक त्रुटींमुळे जसे दिसायचे, तसेच त्यांनी ‘ग्राइंडहाऊस’ मालिकेतले चित्रपट (डेथप्रुफ आणि प्लॅनेट टेरर) केले होते. ‘मिस लव्हली’ पाहाताना त्यांची आठवण झाली.
ब्राझिलचा दिग्दर्शक काओ हँबर्गर यांचा ‘झिंगु’ हा अप्रतिम चित्रपट ‘मामि’चं आकर्षण ठरला. बर्लिन आंतरराष्ट्रीय चित्रपट महोत्सवात प्रेक्षकांच्या पसंतीचा तिस-या क्रमांकाचा पुरस्कार पटकावलेल्या या चित्रपटात ब्राझिलमधील झिंगु नदीच्या काठाकाठाने अ‍ॅमेझॉनच्या निबिड अरण्यात वसलेल्या स्थानिक आदिवासींसाठी ६०च्या दशकात पहिलं ‘इंडियन पार्क’ कसं स्थापन केलं गेलं, याची संघर्षयुक्त कहाणी पाहायला मिळते. अमेरिकेकडून वरच्या बाजूने येणा-या रेटयाला उत्तर देण्यासाठी अ‍ॅमेझॉनच्या या जंगलात जाऊन तिथे मानवी वस्तीला अनुकूल परिस्थिती निर्माण करून तिथे आधी मिलिटरी कँप आणि मग नागरी वस्ती स्थापन करायची, अशी ब्राझिलची योजना होती. त्यासाठी सर्व प्रथम जंगलात अनुकूल जागा शोधून विमानं उतरण्यासाठी धावपट्टी तयार करण्याच्या कामी काही कामगारांना पाठवलं जातं.
या कामगारांमध्ये ऑरलँडो, क्लॉडिओ आणि लिओनाडरे हे तीन भाऊही होते. जंगलातून पुढे पुढे जात असताना तिथे शतकानुशतकं वास्तव्याला असलेल्या आदिवासींशी त्यांचा सामना होतो. गो-या माणसाविषयी कमालीची भीती, दहशत आणि संशय असलेल्या या आदिवासी टोळ्यांना हे तिघं बंधू गोड बोलून आपलसं करतात आणि त्यांचीच मदत घेऊन धावपट्टी तयार करतात. मात्र, सरकारचा खरा हेतू वेगळाच असून हे जंगल साफ करून तिथे नागरी वस्ती वसवण्याची योजना आहे. त्यासाठी आदिवासी देशोधडीला लागले तरी सरकारला त्याची पर्वा नाही, हे या बंधूंच्या लक्षात येतं. मात्र, हार न मानता राजकारण, मीडिया यांचा सजगपणे वापर करत ते अखेरीस सरकारला या आदिवासींसाठी विशिष्ट क्षेत्र राखून ठेवण्यास भाग पाडतात. दक्षिण अमेरिकेतील आदिवासींसाठी निर्माण झालेलं हे हक्काचं पहिलं संरक्षित क्षेत्र ब्राझिलमध्ये आजही आहे.
सामान्य माणसांची ही असामान्य कथा पाहाताना थरारून जायला होतं. जंगली आणि नागर संस्कृतीचा संघर्ष ही केवळ एखाद्या देशापुरती समस्या नसून तिला जागतिक परिमाण आहे. दोन वर्षापूर्वी आलेल्या ‘अवतार’मध्ये याच संघर्षाचा एक वेगळा, भविष्यातील आयाम दिसला होता. ‘झिंगु’मध्ये नजीकच्याच इतिहासात हा प्रश्न किती समंजस पद्धतीने हाताळण्यात आला होता, ते दिसतं. त्याचबरोबर सामान्य माणसातूनही हिरो कसा जन्माला येऊ शकतो, याचंही दर्शन घडतं. ‘मामि’तला एक अप्रतिम चित्रपट असंच त्याचं वर्णन करावं लागेल.
गुड मॉर्निग, व्हिएतनाम!, रेन मॅन, स्लीपर्स, डिस्क्लोजर, वॅग द डॉग यांसारखे वैविध्यपूर्ण आणि सकस चित्रपट देणारे दिग्दर्शक बॅरी लेविन्सन यांचा ‘द बे’ हा वेगळ्या पद्धतीचा हॉरर चित्रपट एकाच वेळी घाबरवतोही आणि भविष्याचं चित्र दाखवून निराशही करतो. सध्या पर्यावरणाची हानी, प्रदूषण हे मुद्दे जगभरच ऐरणीवर आहेत.
समुद्राचं प्रदूषण, त्यामुळे जीवसृष्टीवर येणारं गंडांतर याबाबतही नेहमी चिंता व्यक्त होत असते. लेविन्सनने हाच विषय हॉररच्या पद्धतीने हाताळला आहे. समुद्र किनारी वसलेल्या एका गावात सागरी प्रदूषणामुळे एक नवा जलचर जन्माला येऊन कसा हाहा:कार उडवतो, ही या चित्रपटाची मध्यवर्ती कल्पना. ती मांडताना दिग्दर्शकाने ‘फाउंड फुटेज’ पद्धतीचा अवलंब केलाय. ‘द ब्लेअर विच प्रोजेक्ट’, ‘पॅरानॉर्मल अ‍ॅक्टिव्हिटी’ या चित्रपटांनी लोकप्रिय केलेल्या या पद्धतीच्या मर्यादाही आता जाणवू लागल्या असल्या तरी लेविन्सनने ही पद्धत अतिशय प्रभावीपणे वापरल्यामुळे हा चित्रपट अस्वस्थ करून सोडतो. अशा पद्धतीच्या चित्रपटांमधील कथानकं सहसा ‘नजीकच्या भविष्यकाळात’ घडतात; पण ‘द बे’ मात्र लेविन्सनने वर्तमानकाळात घडवून, ‘तो दिवस फार दूर नाही’ची करून दिलेली जाणीव अस्वस्थतेत भर घालत राहाते.
