शॉर्ट फिल्म हे सतत प्रयोगशील राहण्याचं माध्यम आहे. इथे नावीन्य आजमावण्याची संधी मिळत असते. तरुणांना हे माध्यम नेहमीच आव्हान देत असतं. शिवाय जगभरात अनेक ठिकाणी शॉर्ट फिल्म फेस्टिव्हल्स होत असतात. देशोदेशीच्या स्पर्धामध्ये उतरण्याचंही धाडस काहीजण करतात. परंतु त्यासाठी लागतो भक्कम पािठबा. अप्रगत व विकसनशील देशांमधील शॉर्ट फिल्म निर्मात्यांसाठी मात्र पुढं येणं ही कोणत्याही पाठिंब्याशिवाय ही थोडी कठीण गोष्ट आहे.
‘मंजिल उन्हीं को मिलती है जिनके सपनोंमे जान होती है, पंख से कुछ नही होता, हौसलों से उडान होती है’, हा व अशा प्रकारचे कितीतरी संदेश मोबाईलवर फिरत असतात. प्रत्यक्षात अशा परिस्थितीला आपल्यापैकी कितीजण सामोरे गेलेले असतात?, अर्थातच खूप जिद्दीने आणि प्रवाहाच्या विरोधात जाऊन यशस्वी होण्याची कर्तबगारी दाखवणारे फार काही नसतात. असे नसणारे जे उरतात, ते मग प्रवाहपतित होतात. किंवा हल्लीच्या भाषेत बोलायचं तर असे हौसलाअफजाई करणारे संदेश पाठवून ते आयुष्यात काही न मिळवता आल्याची खंत मिटवू पाहतात.
खरं तर संधी एकदाच मिळत असते, आर या पार करण्याची संधी दुस-यांदा कधीच मिळत नाही. त्यातून जिथं सतत धुमश्चक्री होत असते, त्या काबुलसारख्या शहरात जगणा-यांची तर बातच वेगळी. तिथं आज जिवंत राहिल्याबद्दल रोज रात्री माणसं अल्लाला दुआ देतात व पुढल्या दिवसासाठी खैर मागतात. गेल्या काही वर्षात तालिबान्यांच्या विरोधात सुरू असलेल्या युद्धानं व दहशतवादी हल्ल्यांनी अफगाणिस्तानला बेचिराख केलं. अशा शहरात राहणारी माणसंही जीवनाच्या चांगल्या बाजूबाबत आशावादी आहेत हे पाहिल्यावर मन हेलावतं. वरती दिलेल्या संदेशाला प्रत्यक्षात आणणारी काही माणसं काबुलमध्ये राहतात. त्यांनीच आज अफगाणी फिल्म इण्डस्ट्रीला पुनरुज्जीवन देण्याचा ठाम निश्चय केलाय. त्यांच्या प्रयत्नांनी साकार केलेली ‘बुझकाशी बॉईज’ ही शॉर्ट फिल्म पाहताना त्यांनी इतक्या अडीअडचणीतून ही फिल्म कशी बनवली असेल हे सारखं वाटत राहतं.
सिनेमॅटोग्राफी, अभिनय, कथा, कलाकार, इतर दर्जेदार तांत्रिक बाजू अशा सर्वच गोष्टींसाठी ही शॉर्ट पाहण्यासारखी आहे. १०-१२ वर्षाच्या दोन मित्रांची ही कथा आहे. त्यांच्या मैत्रीला तिथल्या, म्हणजे अफगाणी पारंपरिक खेळाची जोड देण्यात आलीय. बुझकाशी नावाचा हा खेळ पोलोसारखा घोडयावरून खेळला जातो. मात्र त्यात चेंडू ऐवजी मेलेला बकरा वापरला जातो. शॉर्टचं नाव बुझकाशी बॉईज असलं तरी हा खेळ काय आहे, तो तिथं का खेळला जातो वैगरेशी या शॉर्टचा काहीच संबंध नाही. ही गोष्ट आहे दोन मित्रांनी एकत्र पाहिलेल्या काही स्वप्नांची. रफी हा लोहाराचा मुलगा तर अहमद हा अनाथ. ही दोघं बुझकाशीच्या प्रेमात. या दोघांनाही मोठेपणी बुझकाशी खेळणारा घोडेस्वार व्हायचं आहे. अहमदच्या तर नसानसात ही इच्छा भिनलीय. पण रफी काहीसा परिस्थितीवश आहे. तो स्वत:च्या मर्यादा ओळखून आहे. आपल्या लोहार बापाला मदत करताना तो अहमदसोबत स्वप्न पाहण्याचं धाडस करतो. मात्र एक दिवस अहमद जोशात येऊन एक घोडा चोरतो व त्यावरून फेरी मारायला जातो. त्यातच त्याचा अपघाती मृत्यू होतो. हे साहजिक असतं. कारण अनोळखी घोडा व आयुष्यात कधीही घोडयावर न बसलेला अहमद. घोडा त्याला भिरकावून देतो. या घटनेनंतर रफीची स्वप्नं एखाद्या बर्फासारखी वितळून जातात. त्याला बुझकाशीची एक प्रकारे घृणा येते. खेळाविषयी व स्वत:च्या भविष्याविषयी काहीशा संमिश्र भावना त्याच्या मनात तयार होतात. परिणामी तो स्वत:च्या स्वप्नांना वडिलांच्या भट्टीत आहुती देतो. युद्धाच्या वातावरणात रोज जिवंत राहण्याची धडपड करणा-या माणसांच्या या देशात आई-बाप, कुटुंबीय मारले गेल्यामुळे कित्येक कुटुंबातील लहान मुलांचं बाल्य ओरबाडून गेलेलं आहे. तिस-या जगातलं हे वास्तव या शॉर्टमध्ये समोर येतं. तरीही २८ मिनिटं घेऊनही काहीतरी अपूर्ण राहिलंय असं शेवटी वाटत राहतं. तसे या छोटयाश्या कथेत अनेक गर्भितार्थ शोधता येतील.
आशावाद व निराशावाद यांच्यात होणारी माणसाची दशा, ओढाताण दाखवणारी ही टिपीकल शॉर्ट फिल्म आहे. मुरादखान या काबुलच्या जिल्हयातील गावात तिचं चित्रण करण्यात आलं आहे. अफगाणी संस्कृतीचं व तिथल्या जीवनाचं उत्तम चित्रण यात दिसतं. २०१२ साली सॅम फ्रेंच या अमेरिकन दिग्दर्शकाने ही शॉर्ट फिल्म बनवली. वरकरणी पाहता अमेरिकेच्या सौजन्याने (फिल्मच्या क्रेडिट्समध्ये अफगाणिस्तान-अमेरिका असं दिसतं) बनलेली, तिस-या जगातल्या लोकांचं हलाखीचं जगणं दाखवणारी एक शॉर्ट असंही म्हणता येईल. मात्र ही फिल्म ज्या अफगाणी तंत्रज्ञांनी बनवलीय त्यांच्यासाठी हे एक आव्हान होतं. त्यामागे वर येण्याची, जगासमोर आपल्या देशाची चांगली बाजू मांडण्याची त्यांची धडपड होती. ते त्यांनी यशस्वीरीत्या पूर्ण केलं हे तर नक्कीच म्हणता येईल.
गेल्या दशकभरात तालिबान्यांनी अफगाणी जनतेवर अनेक बंधनं आणली. त्यात सिनेमासारख्या अभिव्यक्ती स्वातंत्र्याला महत्व देणा-या माध्यमाचाही समावेश होता. तिथं वास्तव दाखवणा-या फिल्मस् बनतच नाहीत. तिथं भारतीय व इतर परदेशी चित्रपटांचा प्रभाव जास्त आहे. चित्रपट निर्मितीला तिथं होणारा विरोध पाहता ही शॉर्ट बनवण्यासाठी मदत करणा-या अफगाणी तंत्रज्ञांचं कौतुकच केलं पाहिजे.
गेल्या सात वर्षात ऑस्करमध्ये गेलेली ही फक्त तिसरी शॉर्ट फिल्म. तसंच पूर्णपणे काबुलमध्ये चित्रित झालेली ही पहिलीच शॉर्ट फिल्म. सॅम फ्रेंच याने ‘अफगाण फिल्म प्रोजेक्ट’ नावाची एक स्वयंसेवी संस्थाच काढली. सॅम फ्रेंच हा मूळचा फिलाडेल्फियाचा असला तरी तो काबुलमध्ये पाच वर्ष राहीलाय. या संस्थेमार्फत फिल्ममेकिंगमध्ये काहीतरी करू पाहणा-या होतकरू तरुणांना प्रोत्साहन देण्याचे प्रयत्न त्याने सुरू केले. या प्रयत्नांतूनच ही शॉर्ट फिल्म बनली. अमेरिकेतील काही लोकांची मदत वगळता या फिल्मसाठी फ्रेंचने पूर्णपणे स्थानिकांचं कौशल्य वापरलं आहे. उदाहरणार्थ यातला लोहाराचा मुलगा झालेला रफी हा खरोखरीच रस्त्यावर नकाशे व डाय-या विकणारा मुलगा आहे. त्याचे वडील तालिबान्यांच्या हल्ल्यात मरण पावले, त्यामुळे उदरनिर्वाहाची जबाबदारी त्याच्यावरच आहे. काबुल व अफगाणिस्तानमध्ये आजही अशी अनेक कुटुंबं आहेत. तिथं जीवाची शाश्वती देता येत नाही. याच कारणामुळे तिथल्या अनेकांनी अफगाणिस्तानबाहेर आसरा घेतला. या शॉर्टमध्ये अहमद झालेला जवांमर्द पैझ हा देखील त्यातलाच एक. त्याचे वडील अफगाणिस्तानमधले प्रसिद्ध अभिनेते आहेत. परंतु ते काही वर्ष अफगाणिस्तानबाहेर होते. तेरा वर्षापूर्वी ते मायदेशी परतले. लोहार झालेला वाली तलाश हा अभिनेताही तसाच.
एकूणच अशा युद्धग्रस्त वातावरणामुळे हौशीमौजी, छंद हे फार जपूनच या लोकांना कराव्या लागतात. फिल्ममेकिंग हा तसाही छंदच. त्यात आर्थिक उत्पन्न मिळत नसल्यामुळे तिथं याला फारसा वाव नाही. एएफपीच्या स्थापनेमुळे तिथल्या काही होतकरू तरुणांना या शॉर्टद्वारे त्यांचं कौशल्य दाखवण्याची एक उत्तम संधी मिळाली. चित्रपट निर्मितीतील काही आंतरराष्ट्रीय तज्ज्ञांनी काबुलमध्ये जाऊन त्यांना फिल्ममेकिंगचं तंत्र शिकवलं. ही शॉर्ट फिल्म फंडरेजिंगच्या पैशातून बनवण्यात आली. इतकंच नाही तर ही शॉर्ट ऑस्करच्या स्पध्रेत उतरल्यानंतर यातील कलाकारांना अमेरिकेत नेण्यासाठी देखील फंडरेजिंग करून पैसे गोळा करण्यात आले. अफगाणी लोकांची स्वत:ची अशी चित्रपट संस्कृती उर्जितावस्थेला यावी म्हणून काही जणांनी केलेले हे प्रयत्न आहेत. त्यांना उत्तेजन देण्याच्या दृष्टीकोनातून ही शॉर्ट पाहिली तर ती नक्कीच कौतुकास्पद व वेगळी आहे.
आज मूव्ही कॅमेरा हा सर्वाच्या आवाक्यात आला आहे. तरुण पिढीच्या अभिव्यक्तीलाही लघुपटांमुळे मोठं दालन मिळालं आहे. अशाच प्रकारे मूव्ही कॅमे-यातून घडलेला ‘दृष्टीकोन’ हा लघुपट. लेखक आशिष निनगुरकर, दिग्दर्शक विजय कांबळे व अभिनेते रणजित कांबळे यांच्या कल्पनेतून हा लघुपट साकार झालाय. आजच्या धकाधकीच्या काळात व इंटरनेटच्या जाळ्यात माणुसकी लोप पावत चालली आहे. याच वास्तवाची ओळख या लघुपटात पाहायला मिळते. आजच्या पिढीची मानसिकता व ज्येष्ठ नागरिकांची अवस्था याचं चित्रण यात आहे. न्यू टॅलेंट सर्च व ओम साई कृष्णा मूव्हीज यांच्या सहयोगाने काही दिवसांच्या कालावधीतच हा लघुपट पूर्ण करण्यात आला. नुकतंच या लघुपटाच्या पोस्टरचं प्रकाशन व स्क्रिनिंग सोहळा मुंबईत संपन्न झाला. यावेळी निर्माते दिलीप वाकचौरे, अभिनेत्री इंदुबेन मेहता व रेखा पाठक यांच्यासह लघुपटाच्या निर्मितीत सहभागी असणारी पूर्ण टीम उपस्थित होती.