२७ वर्षाचा तुरुंगवास, असह्य शारीरिक आणि मानसिक यातना, याच तुरुंगवासातील छळ, मारहाणीमुळे जोडीला आलेली व्याधी आणि कौटुंबिक आयुष्याचे मोल देऊन नेल्सन मंडेला यांनी दक्षिण आफ्रिकेतील वर्णद्वेषी राजवटीला एकहाती पराभूत केले. तिथल्या शोषित, पीडीत कृष्णवर्णीयांसाठी बरेच काही मिळवले आणि स्वत:च्या आयुष्यातील बरेच काही गमावले.
२७ वर्षाचा तुरुंगवास, असह्य शारीरिक आणि मानसिक यातना, याच तुरुंगवासातील छळ, मारहाणीमुळे जोडीला आलेली व्याधी आणि कौटुंबिक आयुष्याचे मोल देऊन नेल्सन मंडेला यांनी दक्षिण आफ्रिकेतील वर्णद्वेषी राजवटीला एकहाती पराभूत केले. तिथल्या शोषित, पीडीत कृष्णवर्णीयांसाठी बरेच काही मिळवले आणि स्वत:च्या आयुष्यातील बरेच काही गमावले. त्यांना नमवण्याचे, खचवण्याचे, पराभूत करण्याचे प्रचंड प्रयत्न द. आफ्रिकेतील वर्णद्वेषी राजवटीने केले. त्यासाठीच त्यांना दीर्घ काळ तुरुंगात डांबण्यात आले होते. या तुरुंगवासाच्या काळात त्यांच्यातील अस्मितेचा हुंकार आणि बंडखोरीचा अंगार धगधगता ठेवला तो ‘इनव्हिक्टस’ कवितेने. रोबेन आयलँडवरील तुरुंगात वर्णद्वेषी राजवटीच्या कालखंडात खितपत पडलेल्या मंडेलांचा एकमेव जीवनाधार म्हणजे विल्यम हेनले यांची ही कविता. इनव्हिक्टस (लॅटीन शब्द) म्हणजे अपराजित. ज्याची झुंजायची वृत्ती कायम आहे असा लढवय्या. ज्याने पराभूत मानसिकता स्वीकारलेली नाही, जो संकटांच्या पहाडांसमोर कोसळून पडलेला नाही, समरांगणात शत्रूच्या चक्रव्युहात अडकलेला असूनही ज्याने शस्त्रं खाली ठेवलेली नाहीत, ज्याच्या अंगी प्रतिकूल परिस्थितीतही पाय रोवून उभे राहायची, पुन्हा भरारी घ्यायची रग आहे अशा रणझुंजारांचा गौरव करणारी, त्यांच्यात दुर्दम्य आशावाद चेतवणारी कविता.
क्लिंट इस्टवूडने मंडेलांचे जीवनकार्य दाखवण्यासाठी चित्रपट करायचे ठरवले तेव्हा त्यांच्या कारकीर्दीचे प्रतिक म्हणून त्याला हीच कविता आठवली. या कवितेचा उल्लेख मंडेलांनी वारंवार केला आहे आणि तुरुंगवासातही चिकाटीने तग धरून राहिलो त्याला कारण हीच कविता असेही नोंदवले आहे. हा चित्रपट मंडेलांवर आहे, त्यांच्या लढय़ावर आहे आणि क्लिंट इस्टवूडचा आहे, तरीही मी बेट मारून सांगतो की, तो फार जणांनी पाहिलेला नाही. क्लिंटने मंडेलांवर चित्रपट करायचा ठरवले, त्याच्या आधीही मंडेलांवर चित्रपट करण्याच्या हेतूने त्यांच्या आत्मचरित्राला रुपेरी पडद्यावर आणण्याच्या गोष्टी सुरू होत्या. पटकथा आकारास येत होती आणि लक्षात आलं की, आत्मचरित्राचा आवाका फार फार मोठ्ठा आहे. मंडेलांच्या व्यक्तिमत्त्वासारखा. तो तीन-चार तासांच्या बायोपिकमध्ये बसणं शक्यच नाही. मग मंडेलांना प्रेरक ठरलेल्या इनव्हिक्टसचा प्रसंग समोर आला. मंडेलांचं फायटिंग स्पिरिट दाखवणारा. या कवितेशी निगडीत प्रसंगाचे धागेदोरे गुंफूनच पुढे चित्रपटाची कथा-पटकथा तयार झाली.
प्रसंग असा आहे.. मंडेला तिथल्या लोकशाही प्रशासनाचे पहिले अध्यक्ष म्हणुून निवडून आले आहेत. पण अजूनही ब्लॅक्स आणि गोरे यांच्यात खदखद आहे. गो-यांच्या मनात अढी तर ब्लॅक्सच्या मनात कैक वर्षे सहन केलेल्या दडपशाहीने, जुलुमाने फुलवलेल्या संतापाचे अंगार. दोघांमध्येही परस्परांविषयी कमालीचा संशय, असंतोष. वैमनस्याचा आता दबलेला सुप्त ज्वालामुखी. हे सगळे निस्तरून देशाची घडी बसवायची तर या दोघांना मंडेलांना एकत्र आणायचे आहे. वर्णद्वेषी राजवटीमुळे जगाने बहिष्कार टाकलेल्या द. आफ्रिकेत लोकशाहीची पहाट झाली आहे. आता प्रथमच देशात १९९५चा रग्बी वर्ल्ड कप होणार आहे. देशाचा राष्ट्रीय संघ आहे ‘िस्प्रगबोक्स’ ही नावाजलेली टीम. पण सगळी श्वेतवर्णीयांची. तुरुंगात असताना मंडेलांनी वर्णद्वेषी वृत्तीचे प्रतीक असलेल्या याच टीमचा निषेध केला होता. नुसते या टीमचे नाव, बोधचिन्ह, पोशाखाची रंगसंगतीही वर्णद्वेष आणि वंशभेदाचा काळाकुट्ट इतिहास या ब्लॅक्सच्या मनात जागवते अशी परिस्थिती. पण रग्बीचा हा वर्ल्ड कप आपल्या टीमने जिंकला तर दुभंगलेली मनं एकत्र येतील, अविश्वासाची दरी सांधली जाईल असं मंडेलांना वाटतं. ते संघाच्या कॅप्टनला भेटायला बोलावतात. त्याच्याही मनात या नव्या अध्यक्षांविषयी, ज्यांच्याविषयी लहानपणापासून तो वाईटसाईटच ऐकत आलाय, त्यांच्याबद्दल अढी, अविश्वास. मंडेलांना भेटल्यावर मात्र त्याचे पूर्वग्रह दूर होतात. तुम्ही रग्बी कप जिंकायचाच, असे मंडेला त्याला सांगतात आणि त्याच्या हातात ‘इनव्हिक्टस’ कविता सोपवतात. हे कसं शक्य आहे? या त्याच्या प्रश्नाचं उत्तर म्हणून.
कथा अशी रचली गेली. यातला कवितेचा भाग सोडला तर बाकी सारं खरोखरीच असंच घडलं होतं.. म्हणजे मंडेलांनी कॅप्टनला कविता सांगितली, तिचा त्यांच्या आयुष्यावर पडलेला प्रभावही सांगितला पण, प्रत्यक्षात त्याच्या हातात रुझवेल्ट यांच्या एका गाजलेल्या भाषणातील ‘द मॅन इन द एरिना’ या उताऱ्याची प्रत दिली होती. क्लिंटनं या प्रसंगाचा उपयोग करून घेतांना कॅप्टनच्या हातात इनव्हीक्टस कविता ठेवली. मंडेलांचा दुर्दम्य आशावाद, चिकाटी दाखवण्यासाठी या कवितेइतकं दुसरं चपखल रुपक अन्य काहीही नाही, असं त्याचं म्हणणं होतं.
मंडेलांची भूमिका कोण करणार हा प्रश्न खुद्द मंडेलांनीच सोडवला होता. एक मॉर्गन फ्रिमन सोडला तर कुणीच मला पडद्यावर हुबेहूब साकारू शकणार नाही, असं त्यांनी म्हटलं होतं. त्यामुळे मॉर्गन टीममध्ये होताच. त्यानेच मंडेलांकडे या चित्रपटाचा विषय काढून अनुमतीही मिळवली होती. मॉर्गननेही मंडेलांचा विश्वास सार्थ ठरवण्यासाठी खूप मेहनत घेतली. मला पडद्यावर मंडेलांसारखं फक्त दिसायचं किंवा अभिनय करायचा नव्हता, मला मंडेलाच व्हायचे होते, असं त्याने या भूमिकेविषयी म्हटले आहे. मंडेला त्याच्यात इतके भिनले की, एकदा सेटवर त्याचा नुसता आवाज ऐकून, मंडेलांच्या व्यक्तिगत सहायकाला मंडेला आज इकडे कसे काय आले, असा प्रश्न पडला होता. रग्बी टीमचा संघनायक फ्रँकोइस पीएनार याच्या भूमिकेसाठी मॅट डॅमन याची निवड झाली. प्रत्यक्षातील पीएनार मॅटपेक्षा बराच आडवातिडवा होता. त्यामुळे मॅटला प्रारंभी या भूमिकेविषयी साशंकता होती. ते माझ्यावर सोड, तू फक्त मैदानात उतर, म्हणत क्लिंटने त्याला आश्वस्त केलं.
चित्रपटाच्या प्रारंभीच एक-दोन दृश्यांमध्ये क्लिंट गोरे आणि ब्लॅक्स यांच्यातील विषमतेची दरी किती मोठी होती आणि मंडेलांसमोर नव्या देशाची जडणघडण करायचं, मनं जुळवायचे किती मोठे आव्हान होते, याची कल्पना क्लिंट प्रेक्षकांना देतो. खेळच या दुभंगलेल्या देशाला पुन्हा एकत्र आणू शकतो, आर्थिक आणि सामाजिक चिरफाळ्या उडालेल्या देशाच्या विविध स्तरांना हीच भाषा समजू शकते असा मंडेलांचा विश्वास होता आणि त्यांनी ते रग्बी वर्ल्ड कपच्या माध्यमातून कसे करून दाखवले याची कथा मग आपल्यासमोर उलगडत जाते. पुढे सगळा चित्रपट क्लिंटने हा संघ, या खेळाडूंची आणि ब्लॅक्सचीही त्यांच्याविषयीची नकारात्मक मानसिकता, खुद्द मंडेलांच्या सहकाऱ्यांची नकारात्मक मानसिकता, या संघाची ब्लॅक्सशी नाळ जोडण्यासाठी मंडेलांनी त्यांच्याकडून गावागावात आयोजित केलेले प्रशिक्षणपर सामने, प्रत्यक्ष वर्ल्ड कपमधली चुरस, दुबळ्या वाटणाऱ्या या संघाची अंतिम फेरीत धडक, न्यूझीलंडच्या ऑल ब्लॅक्स संघाशी त्यांची जिगरबाज लढत आणि अखेरीस गोरे आफ्रिकनर्स आणि स्थानिक ब्लॅक्स यांच्यात कमी झालेला दुरावा यावर फिरवला आहे. मंडेलांनी मनात कुठलीही द्वेषभावना न ठेवता वर्णद्वेषी राजवटीतील कर्मचारीवर्गही कायम ठेवला होता. त्यांच्या सुरक्षा व्यवस्थेतही श्वेतवर्णीय अधिकारी होते. चित्रपटाच्या शेवटच्या दृश्यात, मंडेलांचे जुने सहकारी आणि श्वेतवर्णीय सहकारी यांच्यातील दरीही सांधली जातानाचे अवघडलेपण क्लिंटने सुंदर दाखवले आहे. द. आफ्रिकेतील त्या काळातील मानसिकतेवर क्लिंटचे हे न बोलता केलेले भाष्य आहे.
विल्यम हेनले यांच्या कवितेचा आणि चित्रपटाचाही शेवट खालील ओळींनी होतो –
आय अ‍ॅम द मास्टर ऑफ माय फेट
आय अ‍ॅम द कॅप्टन ऑफ माय सोल
मंडेला त्यांचे आयुष्य असेच जगले. ही कविता त्यांनी यथार्थ ठरवली. आपल्याकडे डॉ. हरिवंश राय बच्चन यांची प्रसिद्ध कविता हाच संदेश देते –
संघर्ष करो मैदान मत छोड भागो तुम
कुछ किये बिना ही जय जयकार नही होती
हिम्मत करने वालों की हार नहीं होती
मराठीत कवी कृष्णाग्रज यांनीही फार पूर्वी तेच लिहून ठेवलंय – शिरी एकाएकी चहुकडूनी आघात पडले, तुफानाचे तारू अवचित समुद्रात फुटले, करीचे दुर्दैवी जरी तुटले शस्त्र समरी, निराशा शुराच्या कधीही हृदया स्पर्श न करी.थोडक्यात सांगायचं तर, डगमगू नका, हतबल होऊ नका, बी ‘इनव्हिक्टस’ !
